فرونشست؛ مرگ پنهان زمین

به گزارش شیوا مارکت، افت شدید سطح آب های زیر زمینی حاصل برداشت های بی رویه، محوری ترین علت فرونشست زمین در ایران است

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرنگاران- پدرام جدی؛ در برنامه ریزی برای توسعه در سطوح گوناگون ملی، منطقه ای (استانی) و محلی، یکی از مهم ترین نکاتی که باید مورد آنالیز قرار گیرد، توجه به موانع پیشروی کار است که میتوان به ملاحظات مربوط به تأمین امنیت اجتماعی در برابر پدیده های طبیعی و پدیده هایی که در اثر فعالیت های انسان ایجاد می شود، اشاره نمود.

افزایش شهرنشینی، پیشرفت تکنولوژی، تغییر سبک زندگی و افزایش میل به مصرف و... موجب شده بهره برداری از منابع طبیعی به منظور برطرف احتیاج های انسان در گستره زمان با افزایش قابل توجهی همراه شود. فراوری غذا، تامین آب شرب، صنایع و دیگر احتیاج های جوامع بشری وابسته به دسترسی آب مناسب و کافی است. این منبع حیاطی با روش های مختلفی همچون سد، آب بند، کنترل آب های روان، چشمه ها، حفر چاه، قنات، انتقال آب و... مدیریت و استفاده میشود.

از آنجای که بالغ بر 55 درصد آب مصرفی کشور از سفره های زیر زمینی تامین میشود، حفر چاه های متعدد و عموماً غیر مجاز و برداشت های بدون محدودیت که بیش از تغذیه سالانه است بیلان منفی بسیاری از دشت های کشور را رقم زده است؛ طوری که در 47 سال اخیر مخازن زیرزمینی آب کشور با کسری 110 میلیارد مترمکعبی روبرو شده اند که چیزی حدود 95 میلیارد مترمکعب آن مربوط به 20 سال گذشته است.

خالی شدن سفره های زمین و افت آب های زیرزمینی علاوه بر خشک شدن قنات ها، کاریز ها و چشمه ها، حرکت لایه های آب شور به سمت منابع شیرین و تغییر کیفیت آب به شوری و تلخی را سبب می شود، اما این رخ داد ها حاصل نگاه اولیه جامعه است در صورتی که در نگاه عمیق تر متوجه خطر فرونشست زمین به علت خالی شدن لایه ها و خلل های زمین خواهیم بود که این نشست ها علاوه بر تخریب، برگشت ناپذیری منابع زیرزمینی را نیز رقم خواهد زد.

پدیده فرونشست زمین شامل فروریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که می تواند جابه جایی افقی اندکی هم داشته باشد.

فرونشست می تواند بر اثر پدیده های طبیعی زمین شناختی مانند انحلال، ذوب یخ ها، حرکات آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیت های انسانی نظیر معدنکاری، حفاری مترو، برداشت نفت و گاز نیز، ایجاد شود. با این حال، افت شدید سطح آب های زیر زمینی حاصل برداشت های بی رویه، به عنوان محوری ترین علت فرونشست زمین در ایران ذکر می شود.

زمانی که حجم آب کاهش می یابد منافذی در بین لایه های خاک ایجاد میشود که به دلیل سنگینی لایه های بالایی آرام آرام این منافذ پر می شود و به مرور یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه ها، به سطح زمین می رسد در مجموع از عمق 200 متری تا سطح زمین می تواند جابه جایی یا نشست سالانه50 سانتی متری اتفاق بیفتد.

فرونشست زمین یا به تعبیر دیگر مرگ زمین را نوید می دهد، چرا که امکان بروز حوادث و فجایع در صورت واقع شدن در زیرسازه های حیاتی انرژی مثل پالایشگاه ها، نیروگاه ها، خطوط انتقال انرژی مثل گاز و برق، تأسیسات حمل و نقل مانند خطوط راه آهن، فرودگاه ها، پل ها، جاده ها، صنایع و کارخانجات را به دنبال خواهد داشت.

فرونشست می تواند به صورت تدریجی و در گذر زمان رخ دهد که در این حالت افراد به راحتی متوجه این موضوع نخواهند شد، اما ممکن است این پدیده به یکباره نیز شکل بگیرد؛ فرونشست هاى نقطه اى یا ناحیه اى با ابعاد نامعلوم و با آسیب هاى جبران ناپذیر، که زمینه ساز بحران های عدیده خواهند بود در چنین شرایطی علاوه بر تهدید ساختمان ها، تاسیسات، صنایع و... با خدشه دار کردن امنیت زیستی عملاً بخش های زیادی از مساحت کشور که قابلیت سکونت، توسعه و کشاورزی را دارد، غیر قابل استفاده و بهره برداری خواهد شد.

اگر این پدیده کمتر طرح و بحث شده در جامعه و رسانه ها، به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله 20 متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان ها میشود و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه ها شود.

در حال حاضر باتوجه به آمار ها و شرایط سفره هایی زیر زمینی و میزان برداشت های غیر اصولی، مناطقی در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله ها و فرونشـست قـرار دارنـدکه دشت کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، دشـت تهـران، دشـت مـشهد و نیـشابور، دشـت هـای استان کرمان، اصفهان و قزوین از این قبیل هستند.

پدیده فرونشست ذخیره سازی آب در سفره های زیرزمینی را هم دچار اخلال می نماید، به دنبال کم شدن حجم مخزن و شکست لایه های خاک و پر شدن منافذ و رسوب آب به لایه های پایینی با مشکل روبرو می شود و راه نفوذ آب های زیرزمینی را می بندد و دیگر آب برای ذخیره به مخزن های زیرزمینی نمیرسد و قنات ها را خشک می نماید و چشمه ها در نقطه دیگری پدید خواهد آمد و در نتیجه کشاورزی تعطیل و روستا ها خالی از جمعیت میشود؛ که خطر این پدیده به مراتب بالاتر از خطر تخریب سازهها است چرا که برای یک عمر سفره های زیرزمینی را از دست می دهیم.

پس فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با برداشت بی رویه و غیر اصولی از آب های زیر زمینی دارد؛ بنابراین برای جلوگیری از این پدیده، ابتدا باید انگیزه و آگاهی مناسب در مردم برای صرفه جویی در مصرف آب ایجاد شود چرا که ایرانی ها در مصرف منابع آبی در بخش های مختلف شرب، کشاورزی و صنعت بیشتر از متوسط جهانی آب مصرف می نمایند. هرچند بخشی از این مصرف در کشاورزی به بهره وری نامناسب و در صنایع به سطح تکنولوژی پایین برمی شود.

همچنین در صورت نظارت و آگاهی از آمار چاه ها، چشمه ها و قنات های کشور، و بستن چاه های غیر مجاز و جلوگیری از برداشت بی رویه، میزان خسارات ناشی از فرونشست زمین نیز کاهش خواهد یافت.

بعد از کنترل برداشت ها و مهم تر ازهمه آن ها ضروری است، تغذیه مصنوعی و آبخیزداری در حوضه های آبخیز صورت گیرد، در واقع بارش ها به لایه های زیرین راهنمایی شود بدین صورت ضروری است اقدامات گسترده و متنوع سلبی مانند جلوگیری از ساخت و ساز و توسعه ساختمانی در مناطق نفوذ بارش ها در دستور کار قرارگرفته و یا جهت جریان آب تغییر و مسدود نشود تا از نفوذ آب جلوگیری نشود و از اقدامات ایجابی می توان افزایش سطح پوشش گیاهی، احداث آب بندها، پخش سیلاب و... را نام برد.

این یاداشت با همکاری دکتر حسین محمودی، هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی تهران تهیه شده است.