نویسندگی بوکسوری که میخواست دریانورد گردد - شیوا مارکت

به گزارش خبرنگاران، شاید اگر آقای ستایش، معلم ادبیات هنرستان صنعتی شیراز که به هیچ هنرجویی نمره کامل نمی داد، آن نمره 20 را پای برگه انشای علی اصغر شیرزادی نوجوان نمی نوشت، سرنوشت یکی از نویسندگان مطرحِ روزگار ما طور دیگری رقم می خورد. شاید آن نوجوان بوکس را ادامه می داد، رویای دریانوردی را پی می گرفت یا به شوق نجات جانِ بچه ها فقیر و درمانده و بیمار، حالا از پسِ سالیان گذشته، پزشک حاذق بچه ها بود؛ اما آن نمره 20 و کتاب هایی که آقای ستایش شوق خواندن شان را در شیرزادی نوجوان بیدار کرد، استعدادِ نویسنده ای را شکوفا کرد و به یک 20 دیگر رسید، برگزیده جایزه 20 سال ادبیات داستانی برای مجموعه داستان غریبه و اقاقیا. علی اصغر شیرزادی از این که به جای همه رویاهای دیگرش، رویای نویسندگی را محقق نموده راضی است. می گوید هر چند ادبیات می تواند در بحران ها آرامش بخش باشد، اما نوشتن در روزگار سخت، کار آسانی نیست و البته فشارهای اجتماعی و مالی، بازار کم رونقِ کتاب را بیش از گذشته سرد نموده است.

گفت وگو با علی اصغر شیرزادی در عصری پاییزی و البته در آستانه تولدش (28 آبان ماه) اجرا شده است.

با کرونا طاعون را دوباره دست گرفتم

از نگاه شما به عنوان نویسنده پیشکسوتی که این روزها هم با ادبیات روز ایران و جهان و هم با آثار داستان نویسان جوان آشنایی دارد، رفتن به سراغ ادبیات می تواند پناه علاقه مندان به آن در روزهای سخت باشد؟

ادبیات در مفهوم کلی آن، در فشار بحران های آشکار، پنهان و نیمه پنهان، می تواند دست کم به اهل و علاقه مندان خود آرامش و تعلق خاطر نسبی ببخشد. به خاطر دارم که در دوران موشک باران شهرها و جنگ، در مقایسه با زمان های دیگر، ساعت ها و روزهای بیشتری را صرف خواندن یا بازخوانی رمان هایی چون جن زدگان، تسخیرشدگان و جنایت و مکافات داستایفسکی یا آنا کارنینا و جنگ و صلح تولستوی، وداع با اسلحه همینگوی و رمان هایی از این دست می کردم. از اسفندماه پارسال که ویروس کرونا همه گیر شد، رمان طاعون آلبر کامو را که از سال ها پیش بارها خوانده ام، دوباره دست گرفتم. انگار نیازی من را برای خواندن چندباره این اثر تشویق می کرد. گذشته از روزهای سخت، مطالعه کتاب در هر وضعی، به دلیل درگیر کردن ذهن مخاطبی که به اندیشیدن علاقه دارد، سنگینی بار اضطراب را به میزان ملموسی کاهش و به خواننده آرامش می دهد.

نوشتن در بحران

از نظر شما، آثار ادبی روزهای سخت مثل دوران جنگ ها یا بیماری ها، با آثار بقیه دوران تفاوت دارند؟

انتخاب اثر در چنین زمان هایی بستگی به علایق افراد دارد. از جنبه ای دیگر، معتقدم امکان نوشتن و خلق داستان در دوره های بحرانی، مثل جنگ و بیماری های اپیدمیک و وقتی نویسنده هم در معرض بحران های جمعی و فردی است، به کلی از بین می رود. این فقط تجربه من نیست، دوستانی که در سالیان دراز با آن ها ارتباط داشته ام، اغلب همین طور هستند. در یورش دغدغه هایی که ذهن را آشفته می نماید، بدون فراغت خاطر و آرامش نسبی، تمرکز و اشتیاقی برای آفرینش داستان وجود نخواهد داشت. به گمانم حتی برای سرودن شعر هم، در چنین شرایطی مجالی باقی نمی ماند. شاید بتوان اثری متوسط و گذرا خلق کرد، اما شعر عمیق نه. به خصوص که کیفیت خلق شعر، پیچیده و رمزآمیز است و به قلیان خلاقانه اندیشه و تخیل نیاز دارد.

به عنوان نویسنده وقتی با فشارهای روحی روبرو هستید یا حال دل تان خوب نیست، نوشتن آرام تان می نماید یا خواندن؟

من نمی توانم وقتی در منگنه فشار روحی هستم، اثری راضی نماینده بنویسم. این واقعیتی است که آن را صادقانه می گویم. شاید دیگرانی بتوانند حتی در اوضاعِ روحی پرفشار، به لطف اعصاب فولادین، با کمال آرامش به خودشان سفارش داستان نویسی بدهند و در همان وضع، ظرف چند روز مجموعه داستانی هم فراوری نمایند. اما من جزء این گروه از افراد نیستم.

وقتی رغبتی برای ادبیات وجود ندارد

به نظر شما شرایط اجتماعی و مالی جامعه، چقدر در گرایش عمومی به ادبیات یا رو برگرداندن از آن تأثیرگذار است؟

قطعا تأثیر دارد، وقتی اوضاع اجتماعی و به ویژه وضعِ مالی در سطح گسترده ای نابسامان باشد و مردم دغدغه های جدی و اساسی معیشتی داشته باشند، تردیدی نیست که فرصت، فراغت و رغبتی برای روی آوردن به ادبیات وجود نخواهد داشت. البته شاید استثناهایی باشد، اما از دیدگاه روان شناسی و جامعه شناسی هم، اوضاع نامناسب اجتماعی و مالی تأثیر منفی بر گرایش به ادبیات دارد. باید توجه کرد که موضوع روی گرداندن از ادبیات نیست، چون در واقع مردم درباره این موضوع تصمیم نمی گیرند، بلکه به طور طبیعی در چنین اوضاعی، اولویت های دیگری برای شان وجود دارد. به این ترتیب بازار کتاب خواندن که در شرایط عادی هم چندان قابل اعتنا نیست، کم رونق تر می گردد. چندین قرن پیش، که شاید اوضاع معیشتی مردم قمر در عقرب بود اما ویروسی مثل کرونا در جهان جولان نمی داد، سعدی شیرازی سروده است: چنان قحط سالی شد اندر دمشق/ که یاران فراموش کردند عشق. یا حافظ بی همتا که انگار همین حالا در گوش مان می خواند: کی شعر تر انگیزد، خاطر که حزین باشد؟ البته از این واقعیت می گذریم که متوسط شمارگان کتاب، به رغم افزایش جمعیت و خروجی پربرکت و بی وقفه دانشگاه های تکثیرشده، به مرز غم انگیز 500 نسخه رسیده است.

نان و ماست خودم را می خورم

با این موضوع که برای ادبیات و مشخصاً داستان، کارکرد اجتماعی در نظر گرفته گردد، موافقید؟

شاید بیشترین کارکرد اجتماعی ادبیات به مفهوم عام آن، در سخنرانی ها دیده گردد. نمی توان نادیده گرفت که بسیاری از نویسندگان دیروز و امروز، آگاهانه و نیمه آگاهانه، کارنمودهای مشخص، از جمله اجتماعی نویسی ناب را انتخاب می نمایند. باید بگویم که مطلقا در خودم گرایشی از این دست پیدا ننموده ام. تا به حال نشده که با خودم بگویم حالا باید یک داستان اجتماعی بنویسم. من نان و ماست خودم را می خورم و تمایلی به چرخاندن ملاقه در حلیم حاج عباس ندارم. اهل مشخص چارچوب، ترسیم نمودار و استفاده از میزان سنج، برای محک زدن حدود اجتماعی بودن یا نبودن داستان نیستم. صدالبته با اجتماعی نویسان محترم نه تنها مخالفتی ندارم، بلکه اگر لازم باشد به احترام شان کلاه از سر برمی دارم. اما به نظر من داستان نویس برای آموزش دادن اجتماع و چنین فعالیت هایی، وظیفه قطعی ندارد. داستان نویس نه قاضی است، نه معلم و نه ناصح، او تنها یک شاهد است.

نویسنده نباید و نمی تواند خاک قند بر تلخی ها بپاشد

شما هم مثل شخصیتی که در داستان غریبه و اقاقیا خلق نموده اید، معتقدید داستان های گذشته جذاب تر از داستان های امروزی بوده اند؟

درخشش و جذابیت داستان را در مفهوم حقیقی و جدی، در ظرف های دیروز و امروز آنالیز نمی کنم. به تاریخ ادبیات هم که برگردیم، برایم رمانِ قصه دار دُن کیشوت اثر سروانتس و کتاب بدون قصه تریسترام شندی اثر لارنس استرن، هر دو ارزشمند، دلپذیر و تازه هستند. در کنار این ها رمان های نوپدید نویسنده هایی مثل آگاتا کریستف و مارگریت دوراس را هم همان قدر ارزشمند می دانم. بنیان و سرشت آفرینش گری و طرح موضوعات ماندگار، در همه این آثار به یک اندازه دیده می گردد.

فضای داستان های شما از رنگ و لعاب شادی دروغین و تصویرهای غیرواقعی، حتی آن ها که احتمالاً مخاطبان را در کوتاه مدت شاد می نماید، فاصله دارد. مثلاً در یک سکه در دو جیب این پرداختن بی پرده به واقعیت های هرچند تلخ پررنگ است. به نظر شما نویسنده در برابر حال خوب و بدی که با داستانش می سازد، مسئول است؟

نویسنده ملزم نیست طبق بخشنامه و چهارچوب دیکته شده از سوی قدرت بنویسد. اما با رعایت دموکراسی، نویسنده ادبیات حقیقی و راستین، با هر پسند و دیدگاهی که می نویسد، در مقابل تک تک خوانندگان خود مسئول است. دایره این مسئولیت هم بسیار گسترده است و نمی توان آن را محدود کرد. وقتی واقعیت ها تلخ و آزاردهنده اند و ما نمونه های آن را هر روز می بینیم، بدیهی است که نباید و نمی تواند هل و گلاب و خاک قند بر این تلخی ها بپاشد، به ابروی کور وسمه بکشد و همه فصل ها را بهار جاودان بر مدار جلوه دهد.

رها و آزاد می نویسم

برخی معتقدند خوانندگان امروز، متن سهل را انتخاب می نمایند و پیچیدگی های زبان، ساختار یا روایت داستان باعث می گردد کتاب را کنار بگذارند. ویژگی هایی که شما در نوشتن از آن ها دوری نمی کنید و البته بسیاری از کارهای تان هم به رغم پیچیدگی های ساختاری و زبان چندوجهی، به چاپ های متعدد رسیده است. مثل رمان هلال پنهان که ظرف مدت کوتاهی چهار نوبت تجدید چاپ شد، یا مجموعه داستان یک سکه در دو جیب. به نظرتان چرا این رخ داده و شما به عنوان نویسنده چقدر به این موضوع اهمیت می دهید؟

در یک نظر کلی، می توانم بگویم بیشتر مخاطبانی از این دست، کم و بیش آسان طلب هستند و احتمالاً در مقولات دیگر زندگی هم چندان اهل زحمت دادن به خود نیستند. لابد موقع کتاب خواندن هم ترجیح می دهند داستانی سهل بخوانند و معمولاً دنبال چرایی ماجراها نیستند، بلکه مدام می خواهند بدانند بعد چه می گردد؟ درست مثل تماشاچیان سریال های آب دوغ خیاری! قبلاً هم دیگرانی درباره وجود نوعی پیچیدگی در آثارم صحبت نموده اند. باید بگویم هیچ عمد و اندیشه از پیش مشخص شده ای برای پیچیده نوشتن نداشته ام و ندارم. من رها و آزاد می نویسم. وقتی مشغول نوشتن داستانی هستم، به غریقی شبیه ام که فقط گاهی برای نفس کشیدن سر از آب بیرون می آورد. واقعیت این است که در چنین موقعیتی، اصلاً به این موضوع که برای چه کسانی از خواص یا عوام می نویسم فکر نمی کنم.

در جهانی داستان های خود می دوم، می نشینم و می خوابم

در داستان های شما کشمکش انسان با خود و مونولوگ ذهنی معمولاً نقش پررنگی دارد؛ مثلاً در هلال پنهان. این گفت وگوهای ذهنی از کجای جهان فکری شما ریشه می گیرد؟

انسان به طور طبیعی نمی تواند در وجود خود کند و کاو کند اما برای انجام این کار کوشش می نماید. علاوه بر این آدم ها در تقابل با افراد دیگر، این کار را انجام می دهند. فکر می کنم به هستی شناسی، به خصوص هستی شناسی رو به گسترشی که به داستان های خودم تعلق دارد رسیده ام. بر همین اساس هم در جهانی داستان های خود می دوم، می نشینم و می خوابم. به خودم اجازه رهایی می دهم و در گذر بی امان زمان، آمیزه رویاها و کابوس ها مثل باد و طوفان از روزنه های ذهنم به جهانی داستان می وزد. نکته ای که باعث تعجب است این که همین فضای داستانی، به ویژه در اثری مثل هلال پنهان که حتی خودم تصور می کردم ساختار خاص و روایت فشرده ای دارد، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. همان طور که گفتید، هلال پنهان در مدتی نه چندان دراز، پی در پی تجدید چاپ شد و البته نقدهای متفاوت و راهگشایی هم بر آن نوشتند.

چرا در داستان های تان، چند بار سراغ شخصیت نویسنده و موضوع نویسندگی رفته اید؟ مثلاً در غریبه و اقاقیا یا هلال پنهان؟

شاید به دلیل شناختی بوده که از خودم، تجربه ها و زندگی ام در مفهوم بسیط یا مرکب داشته ام. اما رفتن سراغ نویسنده ها در داستان هایم، دلیل بر این نیست که در جامعه آماری خودم محاط شده ام. لااقل به دلیل پرداختن به حرفه روزنامه نگاری در سالیان طولانی، با لایه های مختلف افراد از سنخ و صنف های متفاوت سر و کار داشته ام. باور دارم که شناخت، حاصل انعکاس کل جهان در ذهن و اندیشه انسان است. این بازتاب، ساده نیست، بلکه فرایندهایی از مجموعه ای تجریدی است که ساختارهایی از مفهوم ها را در بر دارد. رفتن من سراغ شخصیت نویسنده در داستان، شاید بر اساس این تعریفم از شناخت باشد.

دکان های کلاس داستان نویسی

شما از نخستین افرادی هستید که برای کارگاه های داستان نویسی اعتبار قائل شدید. به نظر شما کارگاه های داستان نویسی فعلی که پرتعداد هم هستند، توانسته اند در تربیت و آموزش داستان نویسان نوپا پیروز عمل نمایند؟

داستان نویسان به صورت خودجوش و دیمی، بدون هیچ دلخوشی و حمایتی در نهایت مظلومیت مشغول کار خود هستند. کارگاه های داستان نویسی به مفهوم کارساز آن ها، تا حد زیادی راهگشا بوده اند. زنده یاد ابوالحسن نجفی در اصفهان یک گردهمایی ادبی پیروز برپا نموده بود که می توان آن را کارگاه داستان نویسی دانست؛ کارگاهی که نویسندگان شایسته ای مثل بهرام صادقی و تقی مدرسی را تربیت کرد. بعدها نویسنده ای قدرِ اول مثل هوشنگ گلشیری با پیگیری معلمانه کارگاهی راه انداخت که من هم حضور در آن را تجربه کردم. فضای آن کارگاه ها متفاوت بود. کارگاهی بی ریا که در آن شاگردان فقط برای خرید چای و شیرینی کلاس پول جمع می کردند، نه مثل دکان های کلاس داستان نویسی که این روزها فراوان راه افتاده است. برخی از کسانی که در این زمانه چنین کارگاه هایی راه انداخته اند، حتی توانایی نوشتن یک داستان متوسط برای مجله ای عامه پسند را هم ندارند. در کارگاه های داستان نویسی سابق، شاگردانی از سنین مختلف حضور فعال داشتند و به صورت منظم داستان می خواندند، بقیه هم نقدها و نظرات خود را می گفتند. دلیل رونق آن کارگاه ها که در ذهن من درخشش دارد، حضور و میدان داری داستان نویسی مانند هوشنگ گلشیری بود و حاصل آن کارگاه ها هم، سر برآوردن درخشان چند داستان نویس جوان پیروز شد که بعدها برخی از آن ها خودشان کارگاه های داستان نویسی قابل قبول راه انداختند. البته فعالیت صبورانه آن ها هم در اوضاع فعلی، جای امیدواری دارد.

به فراوری انبوه در نویسندگی اعتقادی ندارم

چرا مثل برخی نویسندگان دیگر، فهرست کتاب های شما پرتعداد نیست و فاصله زمانی بین انتشار کتاب های تان زیاد است؟

کتاب هایی که چاپ نمی شوند، شاید نوشته شده باشند. می پذیرم که برای چاپ پی در پی کتاب، کم کار بوده ام اما علت و ریشه آن را هنوز به روشنی پیدا ننموده ام. این را می دانم که برای نوشتن و باز هم نوشتن، به رغم ناسازگاری های زمان و زمانه، کماکان اشتیاق دارم. رمان ها و مجموعه های نیمه تمامی هم در دست دارم که باید منتظر باشیم تا ببینیم سرنوشت آن ها چه خواهد بود. به هر حال من به فراوری انبوه در نویسندگی اعتقادی ندارم.

نویسندگی چه چیزی به جهانی شخصی شما اضافه نمود که اگر نوشتن را انتخاب نمی کردید، جای آن در زندگی تان خالی می ماند؟

جست وجو و کوشش برای کشف معنا، چیزی است که نویسندگی به زندگی من داد. این جست وجو به من عظیم ترین موهبت، یعنی ایمان مطلق را بخشید. به این فکر می کنم که نزدیک به 100 میلیارد کهشان وجود دارد که هرکدام تقریباً 100 میلیارد ستاره دارد، دورترین کهشان های شناخته شده بیشتر از 10 میلیارد سال نوری با ما فاصله دارد. فکر کردن به این عظمت بیکران، نه فقط به یک نویسنده، بلکه به هر فرد دیگری توانایی فروتن بودن و درک نادانی در عین ادعا می دهد و به گمانم هرکسی وقتی عظیم می گردد که خودش را جزئی از این عظیمی و لایق آن بداند.

بوکس کار می کردم و دلم می خواست دریانورد شوم

با شناختی که امروز از خودتان دارید، جز نویسندگی در چه حرفه متفاوت دیگری می توانستید پیروز ظاهر شوید؟

در نوجوانی که سر پُربادی داشتم و بوکس کار می کردم، دلم می خواست دریانورد شوم. بعدها با دیدن مرگ بچه ها فقیر بر اثر بیماری هایی پیش پاافتاده، دلم می خواست پزشک شوم تا بتوانم به این بچه ها یاری کنم. نشد که آن رویاها رنگ واقعیت بگیرد، اما مهم نیست، چون انتخاب کردم که نویسنده شوم. با نویسندگی در ساز و کار پیچیده روان شناسی، به نوعی آسودگی رسیدم. گاهی فکر می کنم اگر آن رویاها نشد، بهتر از آن شد. به پشتوانه این راه توانستم خودم را پیدا کنم و آشفته و حیران و مقروض زمانه نباشم.

داستایفسکی؛ برترین داستان نویس تاریخ جهان

روزهای قرنطینه و خانه نشینی را با چه فعالیت هایی می گذرانید؟

فرصتی دست داد تا بتوانم بیشتر خلوت کنم، یادداشت بردارم و بنویسم. معمولاً در چنین حال و هوایی سراغ مرور کلیات سعدی، شاهنامه فردوسی، تاریخ بیهقی و مثنوی معنوی می روم. در پی علاقه شاخص خودم، سراغ بازخوانی برخی کتاب ها مثل نهنگ سفید می روم یا رمان های داستایفسکی. در این مدت برای چندمین بار آثار داستایفسکی را بازخوانی نموده ام و هربار برایم تازگی داشته است. در واقع کتاب که عوض نشده، پس من تغییر نموده ام. از همان 18 سالگی که رمان خاطرات خانه مردگان داستایفسکی به دستم رسید و با شیفتگی و شگفتی آن را خواندم، تا همین امروز، از نظر من داستایفسکی برترین داستان نویس تاریخ جهان بوده است.

معلم می تواند آدم را نجات دهد

و حرف آخر...

نمی خواهم از صندلی معلمان شریف این زمان بکاهم، اما باید بگویم که تأثیرگذاری معلمان در زمان نوجوانی من با حالا به لحاظ ماهیتی متفاوت بود. معلم ادبیاتی که مشخص نماینده راستا زندگی من شد و امیدوارم هر کجا هست برومند و سلامت باشد، آقای ستایش نام داشت. این معلم با نگاه نافذ، چهره ای تکیده، قامت کشیده و صدای رسا، همواره در خاطرم زنده است. او بود که یک هنرجو در هنرستان صنعتی شیراز را، که در رینگ بوکس دنبال مدال دریافت بود، به خواندن و نوشتن ترغیب و تشویق کرد. معلم می تواند یک نفر را از خاک و ابتذال زندگی روزمره و کلیشه ای نجات دهد و به او هویت ببخشد. اگر می خواهیم بچه های معصوم، باهوش و جست وجوگر امروزی را به اندیشیدن و کشف جهان عادت دهیم، باید به معلمان رو کنیم و این فعالیت ها را از سنین پیش دبستانی جدی بگیریم. معلمان می توانند بذر کتاب خواندن و نیاز به فکر کردن و دانایی را در جان بچه ها بکارند. شاید این جا باید از خودمان بپرسیم چرا وضع کتاب خواندن و مطالعه به این روز رسیده است؟ زمانی بود که جمعیت کشور نصف حالا بود، تعداد تحصیل نموده ها اصلاً قابل مقایسه با امروز نبود و تنها برخی شهرها دانشگاه داشتند. حالا با این که در هر شهر دورافتاده ای دانشگاه ساخته شده، خروجی دانشگاه ها سیل فارغ التحصیلان کم دانش است. این نشان می دهد بخشی از سیستم آموزشی ما معیوب است و نمی تواند نیاز به دانستن را به افراد القا کند. این طوری که به نظر می رسد درصد بالایی از مردم، اصلاً نیازی به بیشتر دانستن و فکر کردن احساس نمی نمایند. این شرایط خوب نیست و تا به حال تاوان و هزینه سنگین آن را پرداخته ایم و اگر همین طور ادامه دهیم، باید همچنان تاوان دهیم.

معرفی کتاب های علی اصغر شیرزادی:

یک سکه در دو جیب - نشر افق/ نشر گویا - 128 صفحه

یک نقش و دو نقش، تاریک تر از آبی، روز کوتاه خاکستری، اندوه، خروس و یک سکه در دو جیب عنوان شش داستان این مجموعه هستند. این مجموعه داستان حاصل درنگ نویسنده بر مناسبات انسانی است؛ حکایتی از کوشش های از پیش باطل شده برای رهایی از سوءتفاهم ها و تنگناها.

هلال پنهان - نشر افق/ نشر گویا - 112 صفحه

از متن: نگاه کنید. لکه های خون و تکه های پوست و گیسو بر دامنه پرده تور چسبیده است؛ در قاب پنجره ای که دیگر پنجره نیست. کی و کجا رخ داد؟ انگار همین دیروز بود یا پریروز غروب، دو سه کوچه بالاتر یا پایین تر از این جا. حباب روشن شیشه ای به تلنگری شکسته است و داستان ما پیش از آن که آغاز گردد تمام شده است.

غریبه و اقاقیا - نشر نی/ نشر علم - 152 صفحه

این مجموعه داستان شامل 9 داستان کوتاه با عنوان های با هم در غربت، یک حادثه کوچک کوچک، چاشنی تلخ، خیال رنگ، مات شده، دلاور، مغول در باران، با سایه ها و خاکسترها و غریبه و اقاقیاست. نویسنده برای این کتاب جایزه 20 سال ادبیات داستانی را به خانه برده است.

طبل آتش - نشر نی/ نشر علم - 598 صفحه

رمان طبل آتش در دو بخش شیراز و تهران نگاشته شده که مربوط به نسلی است که جوانی را با یاس در سال های پس از کودتای 28 مرداد 1332 می گذراند و از دهه 50 عبور می نماید و به انقلاب 1357 می رسد.