آشنایی با هنر قلمکاری - شیوا مارکت

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - هرجا صحبت از هنر و صنایع دستی به میان می آید، شهر فرهنگ و هنر، اصفهان را به یاد می آورد. یکی از هنر ها و صنایع دستی اصفهان هنر قلمکاری است. با ما همراه باشید تا با این هنر آشنا شوید.

هنر قلمکاری چیست؟

قلمکاری که به آن چیت سازی هم می گویند هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است. قلمکاری در لغت از دو واژه قلم و کاری تشکیل شده است که می توان آن را کار هنری که با قلم انجام می گردد معنی کرد.

تاریخچه ای از قلمکاری

• قلمکاری یا چیت سازی سابقه روشن ندارد، واضح ترین و کامل ترین توضیحی که از این هنر در دست است مربوط به نوشته موجود در جلد سوم کتاب پوپ است که فیلیس آکرمن از قول یک نویسنده گفته است که این هنر از قرن 4 و 5 هجری یا همان زمان غزنویان پیدا شده است.
• قلمکاری در قرن 11 قمری در زمان شاه عباس به علت علاقه درباریان به این هنر و صنعت توسعه یافت و به کمال رسید. در این دوره قلمکاری های مختلفی تهیه و فراوری می شد که پرکاربردترینش قلمکاری زر یا اکلیل بود و بیشتر لباس های مردانه و زنانه را با پارچه های قلمکاری شده تهیه می کردند. نوعی از قلمکاری که برای لباس استفاده می شد دلگه نام داشت که دارای طرح و نقش خاصی بود. انواع دیگر قلمکاری در قدیم جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش است.
• پس از آن با گذر زمان دچار تغییراتی در ماهیت و شیوه ساخت شد و در زمان صفویه گسترش قابل توجهی پیدا کرد و به اوج رسید و به اواسط عصر قاجاریه ختم گشت.
• در قرن دهم هجری بازار قیصریه واقع در اصفهان یکی از مراکز فراوری قلمکاری بود و کارگاه های قلمکاری از سر در قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت.
• امروزه هنر قلمکاری یکی از مهم ترین هنر ها و صنایع دستی استان اصفهان (که در زمان صفویان پایتخت ایران بوده) به شمار می آید و بیشتر کارگاه های قلمکاری در شهر خورزوق است به طوری که به جرات می توان گفت که بیش از 70 درصد سفره قلمکار استان و حتی کشور در این منطقه و به شیوه ای سنتی و با پارچه های کتان خالص و رنگ های طبیعی فراوری و به سراسر ایران و دنیا صادر می گردد.

قلمکاری و دیگر هنر ها

بین نقش های مربوط به قلمکاری و دیگر هنر ها مانند قالیبافی، گچبری، کنده کاری و ... تشابه بسیاری وجود دارد که این امر نشان دهنده این است که هنرمندان طرح ها و نقش های این چند هنر را با یکدیگر تلفیق می کردند و نقش جدیدی را ارائه می دادند.

همچنین طرح ها و نقش های کاشی کاری های ایرانی از دوره صفویان به بعد از نقش های قلمکاری و قالیبافی ایرانی گرفته شده است.

پارچه قلمکاری

پارچه های مورد استفاده در قلمکاری معمولا پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ململ حاجی علی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه برای قلمکاری پارچه نخی است، زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگشان بهتر از پشم است.

انواع طرح ها و نقش های قلمکاری

برای قلمکاری از طرح ها و نقش های مختلفی استفاده می گردد که بعضی از آن ها عبارتند از:

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و استادیوم ها، داستان های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان های حماسی عاشورا.

نکاتی در خصوص رنگ های قلمکاری

• رنگ های مورد استفاده در قدیم انواع رنگ های طبیعی شامل رنگ های گیاهی، حیوانی و معدنی بوده است. ولی امروزه به دلیل دشواری تهیه و تثبیت رنگ های طبیعی از رنگ های شیمیایی استفاده می نمایند.
• جالب است بدانید که یکی از مراحل حساس این حرفه رنگسازی آن است که استادان قلمکار بر اساس تجربه شان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن و ... مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می نمایند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می پردازند.
• رنگ های اصلی که در قلمکاری استفاده می گردد عبارتند از: سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد؛ که می توان با ترکیب این رنگ ها، رنگ های فرعی دیگری نیز ساخت.
• نکته جالب توجه در تهیه رنگ های اصلی این است که کتیرا به علت غلظتی که دارد در تمام رنگ ها برای جلوگیری از پخش شدن رنگ روی پارچه، به کار می رود. به این صورت که کتیرا را 10 الی 12 ساعت در آب خیسانده و صمغ فراوری شده را به رنگ اضافه می نمایند.
• گیلیسیرین، روغن کرچک و کنجد را در تمام رنگ ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب ها و ازدیاد دوام آن ها مورد استفاده قرار می دهند.

قالب قلمکاری چیست و چگونه تهیه می گردد؟

قالب چاپ قلمکاری یا چیت سازی از چوب درخت گلابی و زالزالک ساخته می گردد، زیرا این چوب ها نسبت به دیگر چوب ها انعطاف پذیرتر و محکم تر است. طرح ریزی و اسکله کاری نام عملیاتی است که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در می آورند که تماما توسط دست اساتید هنرمند انجام می گردد. پس از آماده شدن قالب، آن را با پیه چرب می نمایند تا چوب خشک نگردد و ترک نخورد. جالب است بدانید که برای چاپ یک طرح چهاررنگ، چهارقالب به صورت جدا تهیه و استفاده می گردد.

مراحل کار قلمکاران

• ابتدا باید رنگ های مورد احتیاج را تهیه و ترکیب نمایند.
• پارچه هایی که قرار است روی آن ها طرح و نقش زده گردد را به مدت پنج روز در رودخانه قرار می دهند تا آهار و مواد زائدشان خارج گردد.
• قبل از چاپ نقش، رنگرزی زمینه نخودی پارچه با پوست انار انجام می گردد.
• پس از نوبت به نقش زنی پارچه می رسد و قلمکار به یاری قالب های چوبی به چاپ نقش های مختلف بر روی پارچه مشغول می گردد
• پس از نقش زدن با رنگ های مشکی و قرمز پارچه را به مدت 2 الی 3 ساعت در آب روان می شویند تا رنگ های اضافی آن از بین برود.
• پارچه را خشک نموده و آماده برای تثبیت رنگ می نمایند (تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آب نموده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می نمایند و می جوشانند تا رنگ ها تثبیت گردد).
• بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن ها اعمال و سپس آمادهٔ ارائه به بازار می گردد.

کاربرد های پارچه های قلمکار

کاربری هایی که معمولاً برای پارچه های قلمکاری در نظر گرفته می گردد عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.

سخن آخر

اخیراً شهر اصفهان به عنوان نامزد شهر دنیای قلمکاری از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به شورای دنیای صنایع دستی معرفی گردید و اکنون تنها فراورینمایندهٔ پارچه های قلمکاری که به روش سنتی (با قلم مو) به فراوری محصولات متنوع قلمکاری مشغول است، مجموعهٔ هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال 1394 در اصفهان مشغول به فعالیت شد. مجموعهٔ بی سان (Be sun) با چشم انداز ترفیع صندلی هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران به احیاء روش سنتی فراوری قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته است.

برای آشنایی بیشتر با هنرهای ایرانی می توانید مقالات مرتبط با هنر میناکاری و هنر خاتم کاری را نیز مطالعه نموده و نظرات خود را برای ما ارسال نمایید.

مجله زیبایی زندگی: دور زمین: آشنایی با زیبایی های دنیا در مجله سرگرمی و گردشگری