آشنایی با هنر کاشی کاری

به گزارش شیوا مارکت، هنر کاشی کاری کنار هم قراردادن قطعاتی از جنس کاشی برای درست کردن یک طرح است. کاشی کاری در گذشته برای بنا های مذهبی و مساجد و امروزه علاوه بر معماری مذهبی، برای معماری بنا های مسکونی، تجاری و... به کار برده می گردد.

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - از دیرباز تا به امروز از روش های مختلفی برای معماری بنا ها استفاده می شود. یکی از این روش های جذاب معماری، کاشی کاری است که در سرزمین های اسلامی رواج دارد. برای آشنایی بیشتر با این هنر مقاله زیر را دنبال کنید.

تاریخچه ای از هنر کاشی کاری

پس از اسلام و با گسترش دین اسلام در قسمت شرق، روش و تزئینات معماری دچار تحولاتی شد. در واقع اسلامیان آثاری را که خارج از چهارچوب آداب و رسوم اسلامی بود و حاوی تصاویر انسانی و حیوانی بودند را خراب کردند، زیرا آن ها معتقد بودند که هنر باید در خدمت علم و دانش باشد نه پرستش.
کاشی کاری از هنر های قدیمی ایرانی است و قدیمی ترین کاشی ایران، کاشی های فیروزه ای اصفهان است که مناره های دوران سلوجقی با آن ها ساخته شده است.
قرن هشتم را می توان اوج کابرد کاشی دانست که تا اواخر قرن دوازدهم تا انقراض صفویه ادامه داشت.
رفته رفته با گذر زمان طرح های کاشی از اشکال هندسی فراتر رفت و با گل و بوته، حیوانات و پرندگان طراحی شد و به منازل راه یافت و بیشتر مورد توجه عموم نهاده شد.
امروزه کاشی کاری و کاشی سازی یکی از هنر های دستی مرسوم اصفهانیان است و کارگاه های متعدد کاشی سازی و هنرمندان کاشی کار زیادی در این شهر وجود دارد.
کاشی کاران اصفهانی معتقدند که هنر کاشی کاری، به ویژه کاشی هفت رنگ، هنری است که از دوران های مختلف تاثیر گرفته و به کاشی امروزی رسیده است و هر رنگ نشان از یک دوره خاصی دارد.

رنگ های کاشی های قدیم به خاطر ترکیب سرب و قلع موجود در آن ها دارای مقاومت زیادی بودند و با گذر زمان تغییر رنگ نمی دادند و زیبایی خود را حفظ می کردند. در حالی که امروزه رنگ های صادراتی استفاده می شود که دوام خیلی کمی دارند.
در جستجو های باستان شناسان چغازنبیل، شوش و سایر نقاط باستانی ایران، علاوه بر لعاب روی سفال، خشت های لعابدار نیز یافته شده است.
چند نمونه از هنر کاشی کاری ایران در شوش پیدا شده است که مربوط به کاخ هخامنشیان با قدمتی بیش از 400 سال قبل از میلاد است که اکنون در موزه های فرانسه نگهداری می شوند. بعضی از تزئینات برجای مانده از زمان هخامنشیان نشان از کاربرد آجر های لعابدار رنگی دارد. از تزیینات کاشی هم چنین برای آرایش کتیبه ها نیز استفاده شده است. رنگ پس زمینه کاشی های زمان هخامنشیان معمولا زرد و سبز و قهوه ای بوده است و لعاب روی آجر ها از گچ و خاک پخته تشکیل شده است.

پس از گسترش اسلام یکی از کاربرد های ویژه هنر کاشی کاری، تزئیین و ساخت بنا های مذهبی شد و به دنبالش کاشی کاری یک روش جذاب برای تزئین کامل و پوشش بنا ها در سرزمین های اسلامی شد. رنگ اصلی و رایج کاشی های آن دوران رنگ فیروزه ای و لاجوردی بود که به صورت گسترده در کنار آجر های بدون لعاب به کار می رفت. در آن دوران کاشی کاری ابتدا برای آراستن قسمت های بالایی مناره ها، برجسته کردن جملات مذهبی و آسان کردن خواندن آن ها به کار می رفت؛ و به مرور زمان جای خود را در تزئینات بنا ها باز کرد، طرح های هندسی با گُل بوته هایی به شکل قرینه در زمینه آمیخته شد و کم کم رنگ های شفاف نیز به آن ها اضافه شد.
در دوران صفویه هنر کاشی کاری به اوج کاربردش رسید به گونه ای که هنوز هم آثار کاشی کاری زمان شاه عباس که در اصفهان انجام می شد، از لحاظ کیفیت و ترکیب رنگ بی نظیرند. نمونه ای از این کاشی کاری در مسجد شیخ لطف الله در اصفهان، زیباترین معرق کاری جهانست.

کاشی معروف هفت رنگ

پس از اسلام هنرمندان کاشی کاری ایرانی با ترکیب کردن کاشی های با رنگ های مختلف، نوعی کاشی معرق را ارائه دادند و خشت های کاشی های ساده و یکرنگ دوره قبل از اسلام را به رنگ های متنوع آمیخته و کاشی هفت رنگ را ساختند. رنگ های اصلی کاشی هفت رنگ عبارتند از: سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی.

کاشی های هفت رنگ با شکل و ابعاد منتظم و معولا به شکل های مربع، مستطیل، شش ضلعی یا اشکال دیگر و در اندازه های متداول 15×15 و 20×20 سانتیمتر و برای مناره و گنبد در ابعاد 15×7.5 یا 20×10 سانتیمتر به صورت خشت با رنگ زمینه غالباً سفید تهیه می شوند.

کاشی ها را کنارهم می چینند، طرح مورد نظر را توسط سمبه بر روی کاغذ سوراخ می نمایند، سپس طرح اولیه به یاری گرده زغال بر روی کاشی کپی می شود و پس از آن از طریق اکسید منگنز، قلم گیری شده و بعد با رنگ های مختلف، امّا پایه حرارتی پایین تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می شود و دوباره به کوره رفته وآماده نصب می شود.

یکی از معروف ترین فراوری نمایندگان کاشی هفت رنگ در جهان، صنایع کاشی امرتات سرام در یزد است که تقریباً تنها فراورینماینده کاشی هفت رنگ به روش صنعتی در جهان و بهترین فراورینماینده کاشی لوکس به حساب می آید. کاشی هفت رنگ در زمان صفویه و در قصر های اصفهان بسیار استفاده می شد. امروزه از کاشی هفت رنگ در اماکن متبرکه و تاریخی و از کاشی های هفت رنگ صنعتی در تزئینات منازل، محل کار و قهوه خانه ها استفاده می شود.

کاشی معرق

وقتی قطعات بریده شده کاشی با نقش و رنگ های مختلف را بتراشند و در کنار یکدیگر قرار دهند و به قطعاتی عظیم تبدیل نمایند و روی دیوار نصب نمایند، به روش کاشی کاری معرق کار نموده اند. نقش های کاشی معرق معمولا نقش های گره کشی و گا ها نقش های مختلف مانند گل و بوته سازی اسلیمی ها است که هرکدام جداگانه می توانند بنایی را زینت بخشد.

هنر کاشی کاری معرق در قرن 4 و زمان سلجوقیان روبه پیشرفت رفت و در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. به گونه ای که توانستند اجزای معرق را کوچکتر و ظریف تر نمایند. هنر معرق کاری در قرن های 9و 10 هجری به روش های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق سازی در شهر های اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گشت. اما در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در دوران صفوی اردبیل بوده است. یکی از با قدمت ترین این آثار را می توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی اشاره نمود؛ که بعد ها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند هنر های دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند، و آغاز به ساخت بنا های تاریخی، چون میدان امام کردند.

یکی از ویژگی های شاخص کاشی معرق این است که می تواند بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبد ها و گلدسته های کوچک و حتی مقرنس های ظریف نصب شود.

کاشی کاران مشهور

استاد علی پنجه پور: از اساتید معاصر هنر کاشی کاری است که دارای سبک اصیل کاشی کاری است و هنرش را در جای جای ایران و خارج از ایران مشاهده می کنیم. از نمونه آثار ماندگار این استاد برجسته ایرانی، می توان به گلدسته های حرم مطهر حضرت زینب کبری در کشور سوریه (به عنوان مرتفع ترین گلدسته های کاملاً پوشیده شده از کاشی معرق در دوران معاصر در سطح جهان) اشاره نمود. در حال حاضر نیز فرزندان استاد علی پنجه پور ادامه دهندگان و حافظان سبک هنری وی هستند.
مرحوم مصدق زاده و آقاحسین مصدق زاده هم از دیگر اساتید این هنر بودند.

خط تزئین در هنر کاشی کاری

خط بنایی که از خط کوفی الهام گرفته است در کاشی کاری و معماری اسلامی صندلی ویژه دارد و زینت بخش کتیبه های داخل محراب ها و بالای منار ها و پشت و پهلوی قوس ها است. این خط به خاطر برش آسانش و نداشتن خطوط کج و پرپیچ و تاب، در کاشی کاری و آجر کاری کاربرد فراوان دارد. در کاشی کاری شیوه های تزئینی دیگری هم وجود دارد به نام اسلیمی، گره چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی، چشمه و کاسه سازی یا شمسه زیاد و ... که هر یک در جای خود از ارزش خاصی برخوردار است.

کلام آخر

در ایران امروزی کاشی بیشتر کاربرد سنتی دارد که در بنا های مذهبی یا سنتی استفاده می شود. علاوه بر این ها در میان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ، چوب و ... کاشی نقش عمده ای ایفا نموده و مکمل کار معماران است. همچنین در مکان های بهداشتی مانند حمام و توالت برای پوشش دیوارها نیز از کاشی استفاده می شود.

نظر شما در خصوص هنر کاشی کاری چیست؟ اگر به صنایع دستی و هنرهای ایرانی اسلامی علاقه دارید، می توانید مقالات آشنایی با هنر قلمکاری و آشنایی با هنر خاتم کاری را نیز مطالعه نموده و دیدگاه های خود را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.