به یاد حمید سمندریان؛ پدر تئاتر معاصر ایران

به گزارش شیوا مارکت، روزنامه همدلی: حمید سمندریان، کارگردان و استاد ایرانی تئاتر و بازیگری، از سرآمدان نسلی از کارگردانان نامدار نمایش همچون عباس جوانمرد، علی نصیریان، بهرام بیضایی، رکن الدین خسروی و آربی آوانسیان به شمار می رفت که تئاتر را در ایران دهه های 1340 و 1350 به جایگاهی جدی رساند.

سمندریان که تئاتر را هم زمان با تحصیل در دبیرستان، از کلاس های تئاتر و هنرپیشگی حسین خیرخواه، شباویز و نصرت کریمی که زیر نظر عبدالحسین نوشین اداره می شد شروع نموده بود، به موسیقی نیز علاقه بسکمک داشت، به طوری که ویلون می نواخت و از شاگردان محمود ذوالفنون، برادر بزرگتر جلال ذوالفنون بود. وی پس از دبیرستان به اروپا سفر کرد و در آلمان دوره مهندسی شوفاژ سانترال را در دانشگاه صنعتی برلین گذراند، ولی پس از آن به کنسرواتوار عالی موسیقی و هنر های نمایشی هامبورگ رفت. سمندریان بعد ها به موسسه ادوارد مارکس پیوست تا تئاتر را جدی تر بیاموزد. او طی شش سال تحت آموزش ادوارد مارکس، اصول و مبانی کارگردانی و بازیگری را آموخت و هم زمان در آلمان به صورت حرفه ای مشغول به کار شد.

سمندریان پس از انتها این دوره، به دعوت اداره هنر های نمایشی دراماتیک اداره کل هنر های زیبای ایران به کشور برگشت. نخستین کار وی، تله تئاتر جراحی پلاستیک نوشته پیر فراری بود که در سال 1340 برای تلویزیون ملی ایران کارگردانی کرد. یک سال بعد او و تیمش در اداره هنر های دراماتیک، سالن 50 تا 60 نفری درست کردند که چند برنامه نمایشی در آن اجرا شد. سمندریان اولین اثر خود، نمایشنامه دوزخ یا در بسته نوشته ژان پل سارتر را در همین تالار نوبنیاد روی صحنه برد و کار نمایش را پیوسته ادامه داد. وی همچنین با همکاری مهدی فروغ به تاسیس هنرستان آزاد هنر های دراماتیک که وابسته به هنر های زیبای کل کشور بود دست زد. در ادامه، حمید سمندریان به دعوت مهندس هوشنگ، مهدی برکشلی و با همکاری مهدی نامدار، دانشکده تئاتر دانشگاه تهران را بنیان گذاشتند و وی در سال 1348 تدریس در دانشکده هنر های زیبا را شروع کرد.

سمندریان پس از انقلاب 1357 ایران و در پی انقلاب فرهنگی، به دلیل سوءظن به گرایش به کمونیسم به خاطر ترجمه دایره گچی قفقازی از فعالیت دانشگاهی منع شد. در نتیجه به ناچار رستورانی باز کرد تا خود و چند نفر از دانشجویانش، از این راه امرار معاش نمایند. پس از مدتی با وساطت شاگرد سابق وی، بهروز غریب پور که در آن دوران مورد وثوق بعضی از کسانی بود که به کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان وارد شده بودند، از این اتهام تبرئه شده و قرار شد به دانشکده هنر های زیبا برگردد.

در نیمه نخست دهه 1370 ناصر باباشاهی رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه تهران از حمید سمندریان دعوت کرد تا گروه نمایش این دانشکده را راه اندازی کند و بدین ترتیب سمندریان پایه و اساس این گروه را گذاشت. در سال 1373 به تاسیس کلاس های آزاد بازیگری و کارگردانی دست زد که هنرجویان بسکمک از آن جا دانش آموخته شدند و به عرصه حرفه ای هنر وارد گردیدند.

سمندریان در سال 1342 گروه تئاتری پازارگاد را تشکیل داد که اعضای آن پرویز پورحسینی، سعید پورصمیمی، پری صابری، اسماعیل محرابی، جمشید مشایخی، پرویز کاردان، محمد حفاظی، منوچهر فرید، ثریا قاسمی، اسماعیل شنگله و مهدی فخیم زاده بود. این گروه به شکل یک شرکت تعاونی فعالیت می کرد و، چون اداره هنر های زیبا به خاطر رویکردشان به متون فرنگی حمایتشان نمی کرد، دست به دامان انجمن های ایتالیا و فرانسه و آلمان و روسیه می شدند.

سمندریان بعضی از مهم ترین متون نمایشی از نویسندگان شاخص ادبیات نمایشی غرب همانند فردریش دورنمات، برتولت برشت، آنتون چخوف، اوژن یونسکو، آرتور میلر، ماکس فریش، ژان آنوی، تنسی ویلیامز، ژان پل سارتر و هنریک ایبسن را ترجمه و سپس کارگردانی کرد. از این منظر باید او را یکی از کارگردانان شاخص تئاتر در تاریخ تئاتر ایران به شمار آورد که سهمی جدی در آشنایی مردم و علاقه مندان تئاتر و نمایش با متون و آثار کلاسیک و برجسته تاریخ تئاتر دنیا داشتند.

سمندریان از سال 1339 با اجرای دوزخ ژان پل سارتر خود را در جامعه هنری عنوان کرد. پس از آن چند نمایش دیگر مانند اشباح هنریک ایبسن را اجرا کرد. در سال 1342، نمایش مرده های بی کفن و دفن ژان پل سارتر را اجرا کرد که با مشکل ممیزی شدید روبه رو شد، به طوری که در بعضی از شب ها مجبور شد بعضی دیالوگ های این نمایش را حذف کند. سمندریان در سال 1342 باغ وحش شیشه ای تنسی ویلیامز را با بازی پرویز فنی زاده و شهلا ریاحی اجرا کرد.

وی در سال 1346 با ارائه اجرایی نو و به یادماندنی از آندورا نوشته ماکس فریش، تماشاکنان ایرانی را با نوترین دستاورد های صحنه ای تئاتر اروپا آشنا کرد. در این اجرا سعید پورصمیمی در ایفای نقش اصلی (آندری) بازی دلنشینی عرضه کرد. سمندریان در سال 1347 نیز هرکول و طویله اوجیاس و همچنین بازی استریندبرگ را به نمایش درآورد.

سمندریان در سال 1350 کرگدن اوژن یونسکو را اجرا کرد که نقطه اوج دیگری در کارگردانی وی به شمار می آمد. همچنین پس از آن نمایش های ملاقات بانوی سالخورده دورنمات، بازی استریندبرگ و مرده های بی کفن و دفن را اجرا کرد. او سپس تر پیروز به اجرای ازدواج آقای می سی سی پی در سال 1368، دایره گچی قفقازی در سال 1377، بازی استریندبرگ در سال 1378 و ملاقات بانوی سالخورده در سال 1386 نیز شد. وی همچنین در سال 1378 به سوی دمشق را برای تلویزیون کار کرد.

حمید سمندریان پرورده تئاتر مدرن اروپا بود. در کارنامه هنری او، کارگردانی آثاری از تنسی ویلیامز و آرتور میلر، دو نمایشنامه نویس آمریکایی هم دیده می گردد، اما او در اصل شیفته تئاتر اروپا بود. نخستین آثاری که پس از انتها تحصیل در آلمان و بازگشت به ایران اجرا کرد، از ژان پل سارتر، اوژن یونسکو و ژان آنوی بود، اما در میدان گسترده تئاتر اروپا نیز سمندریان به تئاتر آلمانی علاقه داشت. او آثار نمایش نامه نویسان بزرگ آلمانی زبان را می پسندید و در طول سالیان به ترجمه بعضی از آن ها پرداخت. با ترجمه های او درام نویسان بزرگی مانند ماکس فریش و فریدریش دورنمات به جامعه هنری ایران معرفی شدند.

سمندریان از همان سال های ابتدایی دهه 1340، خود را به عنوان کارگردانی که بر ادبیات نمایشی اروپا و آمریکا و دانش روز هنر تئاتر تسلط داشت معرفی کرد. وی در سبک کارگردانی نیز پیرو مکتب تئاتر آلمان بود. در کارگردانی به نقش بازیگر بسیار اهمیت می داد، بیش از هر چیز بر رهایی بازیگر از متن، تسلط او بر صحنه و انضباط سخت تاکید داشت و همین امر، اجرا های او را در آن سال ها و در فضای متن محور تئاتر ایران بسیار متفاوت کرد.

سمندریان از کمبود متون خوب نمایشی در ایران مطلع بود. بر این اساس، از شروع بازگشت به ایران در سال 1340 به ترجمه بعضی از آثار مورد علاقه خود پرداخت. ویژگی اصلی ترجمه های سمندریان، زبان تئاتری آن هاست. او در تربیت بازیگر به فن بیان بسیار اهمیت می داد و طبعاً کار های نمایشی را به گونه ای ترجمه می کرد که اجرای متن و ادای مصاحبه ها برای بازیگران راحت و آسان باشد.

سمندریان خود را نویسنده و ادیب نمی دانست. در ویرایش ترجمه های خود همیشه از کمک دوستان صاحب نظر بهره می برد. وی به ویژه به آثار دو نمایش نامه نویس بزرگ سوئیسی، فریدریش دورنمات و ماکس فریش علاقه ای ویژه داشت و به ترجمه آثار آنان به زبان فارسی همت گماشت.

علاقه سمندریان به دورنمات از زمانی شروع شد که در هامبورگ تحصیل می کرد و تنها به آثار نمایشی این نویسنده نیز محدود نمی شد. اولین ترجمه وی از آثار دورنمات، قاضی و جلاد بود که در دوران دانشجویی در آلمان به فارسی برگردانده بود و حدود سال 1370 در ایران به چاپ رسید. سمندریان کمابیش تمام نمایش نامه های مهم دورنمات را به فارسی برگردانده است که بیشتر این نمایش نامه ها را نخست خود او برای تئاتر یا تلویزیون کارگردانی کرد. بعضی از آن ها را نیز برای تمرین و اجرا در اختیار شاگردان خود گذاشت تا اگر به حد قابل قبولی می رسیدند، برای اجرای عمومی به روی صحنه ببرند.

وی به کار های نمایشی ماکس فریش نیز علاقه داشت و چند نمایش نامه او را به فارسی برگرداند. از دیگر علایق او آثار برتولت برشت بود. در میان نمایش نامه های بی شمار برشت، به نظر می رسد که حمید سمندریان به نمایش نامه دایره گچی قفقازی علاقه ای خاص داشت که درون مایه آن از داستان های شرقی برآمده است. او این نمایش نامه را به فارسی ترجمه کرد و به روی صحنه برد.

به باور بسکمک، با وجود آن که تئاتر نوین ایران توسط عبدالحسین نوشین بنا شده بود، ولی در زمان سمندریان جدی تر شد، به طوری که تمام کسانی که از دهه1340 به بعد در زمینه تئاتر در دانشکده های تئاتر تهران تحصیل نموده اند از شاگردان سمندریان اند و در واقع کسی نیست که در عرصه تئاتر ایران کار کند و به نوعی شاگردی وی را ننموده باشد.

حمید سمندریان جدا از آموزش تئاتر، شیوه خاصی در کارگردانی داشت که بسکمک از کارگردانان پس از وی تحت تاثیر شیوه کارگردانی او قرار گرفتند. او معتقد بود بازی در تئاتر باید باورپذیر باشد و به همین دلیل در کار های او بازی های درشت و اغراق آمیز دیده نمی شد و بازی ها روان بود. اما شاید یکی از بزرگ ترین کار های سمندریان در تئاتر ایران، تاثیر بر نمایش نامه نویسان ایران از راه ترجمه و معرفی نمایش نامه نویسان متفاوت و مطرح دنیا بود. تا پیش از حضور او تئاتر ایران متکی بر نمایش نامه نویسان فرانسوی و انگلیسی زبان بود، اما حمید سمندریان صدا های تازه ای را وارد تئاتر کرد. او با ترجمه و معرفی نویسندگان آلمانی به سهم خود تئاتر ایران را چندصدایی کرد.

بدین ترتیب، اگر تئاتر نوین ایران با عبدالحسین نوشین یا به گمان بعضی دیگر با شاهین سرکیسیان شروع شد، با حمید سمندریان پوست انداخت. از دیگر تاثیرات حمید سمندریان در تئاتر ایران، جا انداختن واقع گرایی به جای طبیعت گرایی و ملودرام و پریمیتیو معمول در تئاتر ایران، دوری جستن از درشت نمایی و دگرگونه نمودن شخصیت و به کرسی نشاندن استیلیزاسیون (شیوه اجرایی) و ایجاز و ایهام و استتیک معنی دار در تئاتر دهه 1340 ایران، و آمیزش دستاورد های کنستانتین استانیسلاوسکی و برتولت برشت و وسولد مایرهولد با تئاتر نوین آلمان پس از جنگ دنیای دوم و برقراری معنایی تکنیک و محتوایی با دست یازی به همه امکانات بشری در زیرساخت و ساخت کاراکتر در تمامی دوران کار های پویای تئاتر سمندریان است.