تاریخچه داروفروشی در ایران: از عطاری های سنتی تا داروخانه های امروزی - شیوا مارکت

بعد از اسلام، موضوع اجازه نامهٔ طبابت و داروسازی تا مدتی مورد توجه قرار نگرفت و برای طبابت، شرط و قیدی وجود نداشت، به همین دلیل بر اثر اشتباه پزشکان و داروسازانی که استحقاق این حرفه را نداشتند، دردسرها و حوادثی روی داد.

در سال 319 ق به اطلاع مقتدر، خلیفهٔ عباسی، رساندند که بیماری بر اثر اشتباه یکی از پزشکان فوت کرده است. خلیفه دستور داد از طبابت افرادی که استحقاق این حرفه را ندارند، جلوگیری کنند و به سنان بن ثابت، از پزشکان مشهور آن موقع، دستور داد تا پزشکان را امتحان کند و هر کس که در امتحان پذیرفته شد به او اجازهٔ طبابت دهند و در منابع آمده است که بیش از هشتصد پزشک در این امتحان رد شدند. بدین ترتیب امتحان دریافت از پزشکان و داروسازان در دوران اسلامی رواج یافت و کتاب هایی نیز در این باره نوشته شد که از آن جمله می توان به مقاله فی امتحان الاطباء از ابوسعید یمانی اشاره نمود.

داروسازی سنتی، ترجمه و تألیف کتاب های داروسازی

ایرانیان از گذشته به خوبی با گیاهان دارویی و موارد استفادهٔ آنها آشنا بودند. همچنین علاوه بر گیاهان دارویی، از خواص دارویی برخی مواد معدنی، مواد غذایی و نیز نفت مطلع بودند و از آنها برای معالجهٔ امراض استفاده می کردند. اما نمی توان اثر مکتوب مشخصی را در این باره از ایران باستان نشان داد. پس از ورود اسلام و به ویژه از دوران خلافت عباسی هم زمان با توجه به علوم مختلف، آثار بسیاری در پزشکی و داروسازی نیز از زبان های دیگر و به ویژه یونانی ترجمه شد و برخی از پزشکان مسلمان نیز در این باره آثاری نوشتند.

از جمله مشهورترین مترجمان و مؤلفان آن موقع در پزشکی می توان به حنین بن اسحاق و فرزندش اسحاق بن حنین، قسطا بن لوقا، ابوزکریا یحیی بن ماسویه و بختیشوع بن جرجیس که پیش از رفتن به بغداد از پزشکان جندی شاپور بود اشاره نمود.

محمد بن زکریای رازی - پزشک و شیمی دان ایرانی- کتاب های بسیاری در بارهٔ پزشکی و داروسازی نوشته است که مشهورترین آنها دائرهالمعارف پزشکی به نام الحاوی است. در چاپی که از این کتاب فراهم آمده است، جلد بیست و یکم به داروشناسی و تهیهٔ آنها اختصاص دارد. به رازی رساله های دیگری نیز در بارهٔ داروسازی منسوب است که از آن جمله اند الادویه الموجوده لکل مکان، اطعمه المرضی و کتاب قرابادین که مشتمل بر شصت و دو باب در بارهٔ جمیع داروهاست.

ابوعلی سینا نیز بخشی از قانون، کتاب جامع خود در پزشکی، را به داروسازی اختصاص داده است. این موارد را می توان نشانه ای از اهمیت داروشناسی و داروسازی نزد پزشکان مشهور دوران اسلامی دانست. در سده های بعد نیز می توان آثار مفصلی را در این حوزه نشان داد که از آن جمله اند کتاب ذخیرهٔ خوارزمشاهی از اسماعیل جرجانی که در نیمهٔ نخست سدهٔ ششم هجری نوشته شده است و یکی از مقالات آن به داروشناسی و تهیهٔ داروها اختصاص دارد.

از کتاب های پزشکی دورهٔ مغول می توان به تنکسوق نامه یا طب اهل ختا که ترجمه و تألیفی از رشیدالدین فضل اللّه همدانی است اشاره نمود. مشهورترین کتاب داروسازی عصر صفوی نیز تحفه المؤمنین میرزا محمد زمان تنکابنی است. این مثال ها را می توان نشانه ای از پایداری سنت نگارش آثار پزشکی در ایران دورهٔ اسلامی و توجه پزشکان به داروسازی در نگارش آثار خود دانست.

از اواخر دورهٔ صفویه توجه به پزشکی و داروسازی کمرنگ شد و اطلاع دقیقی از اوضاع پزشکان در ایران تا اوایل دورهٔ قاجار در دست نیست. عطاران دورهٔ قاجار نیز بیشتر با استفاده از کتاب های داروسازی پیشینیان و بیش از همه تحفه المؤمنین به تجویز دارو اقدام می کردند. عطاری های دورهٔ قاجار معمولاً دکان هایی بودند که در ابتدا عطر و بخور می فروختند و بعداً به دلیل افزوده شدن گل و ریشه و ادویهٔ معطر مانند عود و عنبر و مشک به اجناس آنها و دیگر گیاهان دارویی، به تدریج به صورت محلی به شکل داروخانه درآمدند.

با این تغییر کاربری، عطاری ها به دکان هایی تبدیل شدند که قفسه های متعددی در آنها وجود داشت و داروهای گیاهی و مواد معدنی و خوراکی بسیاری در آنجا قرار داشت. به جز عطارها که در دکان هایشان مستقر بودند، دوافروش های دوره گرد نیز در گوشهٔ خیابان به نسخه پیچی و فروش دارو می پرداختند. علاوه بر این در عهد قاجار پزشکی و داروسازی بیش از پیش با خرافات عجین بود به طوری که برخی عطاران با استخاره و باز کردن سرکتاب به بیماران دارو تجویز می کردند.

تحول داروسازی

با توجه به وضع اسفبار بهداشتی حاکم بر جامعه در دورهٔ قاجار و نیز شیوع بیماری های همه گیر از جمله وبا، طاعون و تب نوبه لزوم اصلاحات بهداشتی و پزشکی ضروری به نظر می رسید. به همین منظور و برای تربیت متخصصان نظامی، پزشکی و داروسازی، در دورهٔ ناصرالدین شاه و به همت امیرکبیر، مدرسهٔ دارالفنون تأسیس شد.

نخستین معلم داروسازی این مدرسه مسیو فکتی ایتالیایی بود. فکتی، دروس فیزیک، شیمی و داروسازی را به یاری مترجم خود میرزا رضا به شاگردانش تعلیم می داد (وقایع اتفاقیه، ش 102 ).

ظاهراً برای تدریس عملی پزشکی و داروسازی به شاگردان مدرسه، بیماران در دارالفنون معاینه می شدند و به آنها دارو تجویز می شد. در این مورد در شمارهٔ 140 همان روزنامه چنین آمده است:

برای اینکه شاگردان طبابت را خوب بیاموزند، همه روزه مریض ها در دارالفنون آمده، امتحان کرده و نسخهٔ سنجیده نوشته و معلم دواساز فکتی، دوا می دهد (وقایع اتفاقیه، ش 140).

در اولین سال تأسیس دارالفنون (1268 ق) شاگردان رشتهٔ داروسازی هفت نفر بودند و به تدریج بر عدهٔ آنان افزوده شد و در سال 1299 ق به سی وسه نفر رسید.

بعد از فکتی، شِوِرین آلمانی و مولیون فرانسوی از سوی دولت استخدام و مأمور تدریس طبیعیات و داروسازی شدند و هر یک نیز داروخانه ای طبق اصول و ضوابط جدید در تهران دایر کردند. پس از آنکه قرارداد استخدامی فکتی انتها یافت یکی از شاگردانش به نام میرزا کاظم محلاتی که درهمین سال (1287 ق) از اروپا برگشته بود به جای وی مشغول به کار شد و تا زمان مرگ، سال 1313 ق، به تدریس اشتغال داشت و پس از او مسیو روکبرون با معرفی دکتر تولوزان (پزشک ناصرالدین شاه) معلم طبیعیات و داروسازی مدرسه شد.

در سال 1322 ق، مسیو لوکونت به عنوان داروساز استخدام شد و در تکیهٔ دولت آزمایشگاه شیمی دایر کرد و به عده ای از علاقه مندان در آنجا درس داروسازی داد. در محرم 1337 ق دکتر لقمان الدوله از طرف احمد شاه به ریاست قسمت طب دارالفنون منصوب شد و برای نخستین بار مدرسهٔ طب در محل جداگانه ای در دارالفنون به طور مستقل به کار پرداخت و در سال 1301 ش در مدرسهٔ عالی طب شعبهٔ داروسازی تأسیس شد. در سال 1305 ش دورهٔ تحصیل داروسازی، سه سال مشخص شد و داشتن مدرک سه سالهٔ متوسطه برای تحصیل در این مدرسه اجباری شد.

در سال 1307 ش دکتر هانری اشترونک آلمانی معلم شیمی داروسازی و شیمی زیستی مدرسهٔ داروسازی شد و در این سال با تصویب نظام نامهٔ جدید شورای عالی معارف، کارآموزی در داروخانه جزء برنامهٔ دروس داروسازی نهاده شد.

در سال 1309 ش دکترمهدی نامدار و دکتر صادق مقدم برای تدریس در این مدرسه استخدام شدند. به این ترتیب به همراه دکترفتح اللّه اعلم، تعداد معلمان ایرانی این مدرسه به سه نفر افزایش یافت. با شروع به کار دانشگاه تهران در سال 1313 ش، مدرسهٔ عالی طب به دانشکدهٔ پزشکی، دندانسازی و داروسازی تبدیل شد و در سال 1318 ش پروفسور اوبرین به ریاست دانشکده های فوق منصوب گشت و دورهٔ تحصیل در رشتهٔ داروسازی چهار سال شد و بالاخره در سال 1335 ش دانشکدهٔ داروسازی دانشگاه تهران مستقل شد .

داروخانه

نخستین داروخانهٔ نوین در ایران به دست شورین و در دورهٔ ناصری تأسیس شد. اما مردم عادی حاضر به استفاده از داروهای این داروخانه نبودند و فقط برای آزار و تمسخر به این داروخانه مراجعه می کردند. در دورهٔ قاجار عقیدهٔ عمومی بر آن بود که ایرانی باید در معالجات به داروهای ایرانی رجوع کند و چنین استدلال می شد که داروهای سنتی و گیاهی اگر به اشتباه هم تجویز شوند، زیانی نخواهند داشت اما داروهای شیمیایی و ترکیبی فرنگی چنانچه به اشتباه تجویز شوند، دارای مضرات زیاد و حتی کشنده هستند. به این ترتیب با هر تبلیغ و توصیفی که از جانب فروشندگان داروهای خارجی به عمل می آمد به شدت مبارزه و از مصرف آن داروها خودداری می شد.

بدین ترتیب نوعی ناخشنودی نسبت به طب و داروسازی اروپایی پدید آمد و شاید به همین علت بود که ناصرالدین شاه از محمد بن عبد الصبور تبریزی درخواست کرد تا کتابی در دانش پزشکی که دربردارندهٔ دانش فرنگیان و ایرانیان باشد تألیف کند. تألیف این کتاب دلالت بر آن دارد که حکومت سعی می کرد این حقیقت را در میان عموم القا نماید که طب و داروسازی اروپایی به اندازهٔ داروسازی و پزشکی ایرانی ارزشمند است.

علی رغم مخالفت مردم با داروهای اروپایی و داروخانهٔ نوین، کوشش شورین برای بازنگهداشتن داروخانه موجب تشویق دیگران در تأسیس داروخانه شد. پس از مدتی مولیون داروخانه ای در لاله زار تأسیس کرد. در همین زمان داروخانه های دیگری در محله های مختلف تأسیس شدند که از آن جمله اند: داروخانهٔ روسی درخیابان استانبول، داروخانهٔ آلمانی در خیابان مخبرالدوله، داروخانهٔ نظامی در خیابان چراغ برق، داروخانهٔ جاوید در چهار راه حسن آباد، داروخانهٔ شفا در خیابان ناصریه، داروخانهٔ آقارضا دربازارعباس آباد، داروخانهٔ مهدی خان در چهار راه مولوی و داروخانهٔ ماشاءاللّه خان در محلهٔ اسماعیل بزاز .

صندلی اجتماعی و سود مادی که داروسازان مذکور از شغل خود کسب کردند عدهٔ دیگری را بر آن داشت که این حرفه را پیش گیرند و چون مقرراتی در بین نبود هر کس می توانست مدتی نزد یکی از استادان خارجی کار کند سپس داروخانه دایر نماید و چون این وضع باعث سوء استفادهٔ اشخاص ناصالح شده بود در سال 1298 ش از طرف وزارت معارف نظام نامهٔ دوافروشی وضع گشت که مطابق آن صاحب داروخانه باید دارای تصدیق نامهٔ داروسازی باشد و هیچ داروفروشی حق طبابت ندارد.

نظارت دولت بر داروخانه ها

افزایش واردات داروهای شیمیایی به کشور با بروز تقلباتی همراه بود و موجب شد که دولت کنترل واردات دارو را بر عهده بگیرد تا از قاچاق، تقلب و ورود بی رویهٔ دارو جلوگیری کند. نمونه هایی تاریخی هم از نظارت حکومتی بر داروخانه ها و داروفروشان وجود دارد. ابن اخوه (درگذشته در 729 ق) در کتاب آیین شهرداری به ساختن داروهای تقلبی اشاره می نماید و می گوید محتسب باید در تقلبات عقاقیر (گیاهان دارویی) مراقبت کند و سپس به برخی از این تقلب ها اشاره می نماید، مثلاً می گوید برخی عطاران کندر را با پوستهٔ درخت صنوبر یا صمغ می آمیزند و برخی تمبر هندی را به تقلب با موم و نمک و سرکه می آمیزند.

در دورهٔ صفویه نیز گرچه ظاهراً تمام عطاری ها به وسیلهٔ مأموران حکومت کنترل می شدند تا تقلبی در فراوری داروها ایجاد نشود و عطاری ها از ظروف پاکیزه استفاده کنند و شب ها ظروف محتوی داروها را با نی یا برگ درخت خرما بپوشانند تا آلوده نشوند، اما در عمل کنترلی بر کار عطاران وجود نداشت.

در دورهٔ قاجار برخی داروفروشان برای مثال اقدام به واردات قاچاق ساکارین به صورت پودر و قرص کردند و مقدار زیادی از آن در انبارهای گمرک انباشته شد و به همین دلیل مجلس حفظ الصحه طبق نظام نامه ای ساکارین را جزء ادویهٔ مخدره بیان کرد (سند شمارهٔ 1). در سند دیگری، ادارهٔ نظمیه ورود ادویهٔ سمی را بدون دریافت جواز، ممنوع بیان کرده است. به همین منظوربرای کنترل بهینهٔ داروها، مجلس حفظ الصحه، در تاریخ 28 ذی الحجه 1293 ق اعلانی را در شمارهٔ دوم روزنامهٔ علمی به توضیح زیر منتشر کرده است:

اخبار مجلس حفظ الصحه: … از اینکه احتمال می رفت برخی از عطاری ها، دوای بی مصرف و ضایع شده بفروشند که به جهت مریض بی اثر باشد یا اینکه برخی سمیات را عوض دوای دیگر به کار برده، اسباب هلاکت مردم شوند، قدغن شد که بعدها کل ادویه را که برای فروش از فرنگستان می آورند، به مدرسهٔ دارالفنون نزد میرزا کاظم، معلم علوم شیمی و فیزیک برده، امتحان و تجربه کنند و نشان و علامت بی عیبی و صحت به آن دوا بگذارند، بعد از آن، تجار آن دوا را خرده فروشی نکرده بلکه تمام آن را یک جا به عطارهای دوافروش که برای این کار تعیین شده اند، بفروشند. آن عطارهای تعیین نیز، داروها را با اجازهٔ اطبای معروف، به مردم بفروشند.

نوشته: سید محمد حسین منظورالاجداد و مریم ثقفی

مجله واحدی: مجله واحدی: مجله گردشگری و مسافرتی