دستکند صفاشهر؛سازه ای بی نظیر در شهری با تمدن سه هزار ساله، عکس - شیوا مارکت

بافت قدیم صفاشهر در منطقه دوم این شهر با نام قدیمی خرمی قرار گرفته و به لحاظ معماری تاریخی، مردم شناسی و قدمت حائز اهمیت فراوان است. بیش از سه هزار سازه دستکند در این منطقه وجود دارد که در طول ادوار مختلف ساخته شده و به لحاظ تاریخی و وسعت در کشور بی نظیر است و جالب اینکه فرهنگ دستکند سازی در این منطقه هنوز در بین مردم رواج دارد.

دستکند نوع خاصی از معماری است که حداکثر استفاده از ابزار طبیعی در آن وجود دارد. این نوع سازه ها در سالهای اخیر مورد توجه سازمان یونسکو واقع شده اند.

عظیمترین مجموعه معماری دستکند فارس و نمونه عظیم و منحصر به فرد از این نوع سازه در کشور که در بافت تاریخی صفاشهر استان فارس واقع شده است اکنون در معرض نابودی قرار گرفته و گویا ضجه های ناقوس مانند آن،گوش شنوایی ندارد.

بافت قدیم صفاشهر مرکز شهرستان خرم بید که دارای ساختار پلکانی متعدد و از گونه معماری دستکندی بشمار می رود و به لحاظ تعداد سازه، شامل بیش از سه هزار بنای دستکند و با کاربری های متنوع است ،اکنون در معرض نابودی و یا تغییر کاربری قرار گرفته و هر روز به جای یکی از آنها ساختمان های امروزی ساخته شده با گچ و سیمان سبز می شود.

دستکند شیوه خاصی از معماری بومی است که در ساخت آن از هیچگونه مصالحی اسـتفاده نمی شـود و به نوعی از طریـق ایجـاد فضاهایی در بستر کوه و سنگ ساخته و از ترکیب فضاهای خالی و پر ایجاد می شود به نحوی که این شاهکار معماری به گونه های متفاوتی در اقلیم های مختلف ایران رویت شده است.

سازه های معماری دستکندی که در کشور ایجاد شده هر کدام از ابعاد مختلفی نظیر شرایط جغرافیایی، اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی و مذهبی قابلیت بررسی دارند کما اینکه کارشناسان امر نوع معمـاری دستکند را بـه لحـاظ شـکل ظـاهری، فـرم داخلـی و نوع کاربری بـه صـورت هـای مختلـف تقسیم بندی می کنند.

بافت قدیم صفاشهر واقع در استان فارس با دارا بودن بیش از سه هزار سازه از این نوع با کاربری های متنوع و سطوح مختلف از نظر کیفیت و وسعت در ایران منحصر به فرد است و از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

در پی خشکسالی ده ساله اخیر ضرورت توجه به صنعت گردشگری و ظرفیت های این حوزه بیش از گذشته احساس می شود و گردشگری استان فارس با دارا بودن اینگونه ظرفیت های ناشناخته و یا کمتر شناخته شده که هرکدام به تنهایی قابلیت تبدیل شدن به مقصد اصلی گردشگران خارجی و داخلی را دارند به دلیل نبود اطلاع رسانی درست و زیرساخت های مورد نیاز از این ظرفیت ها استفاده چندانی نمی شود و هرساله نیز بخشی از این سازه ها به دلیل بی توجهی در معرض نابودی و تخریب قرار می گیرند.بافت قدیم صفاشهر در منطقه دوم این شهر با نام قدیمی خرمی واقع شده است و به لحاظ معماری تاریخی،مردم شناسی و قدمت حائز اهمیت فراوان است.

ریشه در دوره ساسانیان

صفاشهر داری بافت چند گانه پلکانی است که بخشی از معماری و خانه های سنتی آن تا به امروز پا برجا باقی مانده وضرورت حفظ وحراست آن به شدت احساس می شود.جابر حیدری فرد، قدمت تاریخی ترین دستکندهای بافت قدیم صفاشهر را متعلق به دوره ساسانیان دانست ،بافت قدیم صفاشهر چند لایه است که با توجه به وجود قنات های کهن همچون زه ،ملک آباد و پیره زن و دالان های آبی زیرزمینی که هنوز به دلیل شیوه خاصی مهندسی آب در قدیم وجود دارند و باغ های فراوان موجود درآن دیدنی ودر خور توجه تاریخی و فرهنگی است.

بیش از سه هزار سازه دستکند در این منطقه وجود دارد که در طول ادوار مختلف ساخته شده و به لحاظ تاریخی و وسعت در کشور بی نظیر است و جالب اینکه فرهنگ دستکندسازی در این منطقه هنوز در بین مردم رواج دارد. در این نوع معماری داخل سنگ به عمق ده ها متر و در ارتفاعات مختلف حفاری می شود و به کاربری های متنوع اختصاص پیدا می کند و این نوع معماری بیشترین همخوانی را با عناصر طبیعی مانند زلزله و آب و هوا دارد.

شهری با سازه ای بی نظیر در ایران

حیدری فرد این نوع معماری را بی نظیر توصیف کرد و گفت: در ده های اخیر توجه جهان از جمله سازمان یونسکو به این نوع معماری جلب شده که نمونه هایی از این نوع معماری در کشور و استان فارس نظیر مسجد سنگی داراب وجود دارد اما این سازه ها اغلب تک بنا هستند در صورتی که دستکندی های بافت قدیم صفاشهر به لحاظ تعدد، گوناگونی و دارا بودن رده های مختلف تاریخی در سطح استان فارس و ایران بی نظیر و منحصر به فرد هستند.

برای اولین بار در همایش ملی دستکندی های ایران در همدان که مهرماه 97 برگزار شد معرفی خوبی از بافت قدیمی صفاشهر صورت گرفت اما نیاز است که این بافت بصورت کلی بعنوان یک شهر و سازه دستکندی ثبت میراث ملی و حتی جهانی شود.وی این منطقه را یکی از ظرفیت های عظیم فارس در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری دانست.

وی بر لزوم حفظ ،حراست وساماندهی بافت قدیم صفاشهر تاکید کرد و گفت: وجود آثار ثبت ملی شده همچون مسجد جامع و سایر خانه ها و بناهای قدیمی و خصوصا قبرستان قدیمی علما وعظیمان که در این منطقه واقع شده است و به شدت در معرض نابودی است از مشخصه های دیگر بافت قدیم صفاشهر است.

وی همچنین حفظ بافت قدیم صفاشهر را از نظر اهمیت مردم شناسی ومیراث ناملموس آن بسیار مهم دانست و افزود: با احیا و حفظ بافت قدیم این منطقه آداب و رسوم آن به حیث مردم شناسی نیز احیا و حفظ خواهد شد.

این فعال فرهنگی افزود: قبلا با همکاری میراث فرهنگی و شهرداری بافت مذکور با کاربری توریستی تعریف و مصوب شده اما تا رسیدن به هدف راه زیادی در پیش است واین مهم همچنان باید در طرح تفصیلی شهر دیده ومعرفی شود.

وی مهمترین آسیب بافت قدیم صفاشهر را عدم توجه تخصصی به آن دانست و گفت: عدم تناسب کاربری های جدید این محدوده با بافت سنتی گذشته وهمچنین عدم وجود طرح علمی و عملی برای این بافت از مسائل عصر جدید آن است که روز به روز شرایط را وخیم تر کرده است.

رایزنی وتعامل بسیار خوبی با معاونت میراث فرهنگی استان فارس اجرا شده که آنها هم به ارزش بافت قدیم صفا شهر واقف شده اند و قول مساعد برای هرگونه حمایت در زمینه بررسی وشناسایی و کمک به حفظ و پایداری این بافت داده اند.

با توجه به اینکه بافت مذکور در منطقه شهری واقع شده است تعامل و جدیت شهرداری و شورای این شهر نیز برای حفاظت و حراست و جلوگیری از تخریب و نابودی بافت تاریخی صفاشهر بسیار موثر است.در بسکمک از مواقع در سالیان گذشته شاهد تخریب سازه ها و خانه هایی با معماری بومی دستکندی این منطقه بوده ایم که به جای آن ساختمان های اسکلت فلزی با گچ و سیمان و آجر سر درآورده است.

با احیای فرش بافی و دستبافته های کهن و تاریخی خرمی(بافت قدیم صفاشهر) و هنر کم نظیر رنگرزی در این منطقه و همچنین بازسازی و بهسازی کاروانسرای تاریخی قاجاریه و قصر کهن بهرام دهبید می توان رونقی تازه به اقتصاد، اشتغال و توسعه گردشگری این منطقه داد و از مهاجرت ساکنینی که در پی خشکسالی های ده ساله گذشته کسب و کار خود را از دست داده اند به شهرهای عظیمتر از جمله شیراز جلوگیری کرد.وی مهمترین روستاهای هدف گردشگری شهرستان خرم بید را شهیدآباد ،قاضیان ،خورجان ، قشلاق و قصر یعقوب دانست و برای هر یک ویژگی های ممتازی را برشمرد.

بافت قدیم صفاشهر وارد طرح جامع گردشگری شد

با اقداماتی که در این شهرستان اجرا شده بافت قدیمی صفاشهر وارد طرح جامع گردشگری این شهرستان شد و از این به بعد تمام ساخت و سازهای این محدوده در چهارچوب مقررات انجام خواهد گرفت. با تعریف بافت قدیمی صفاشهر به عنوان منطقه ویژه گردشگری از تخریب این بافت جلوگیری شده و شهرداری نیز برای تمام ساخت و سازهای این منطقه ملزم به دریافت استعلام از اداره میراث فرهنگی است و ساخت و سازهای جدید نیز باید مطابق با مصالح و معماری بومی این منطقه باشد.

در حال حاضر بودجه کافی برای بازسازی و بهسازی این بافت در اختیار میراث فرهنگی این شهرستان قرار ندارد.برای ثبت ملی کل بافت تاریخی صفاشهر که با معماری دستکندی ایجاد شده در گذشته اقداماتی صورت گرفته اما هنوز این امر محقق نشده و نیاز به همت و تلاش بیشتر در سطح مدیریت استان فارس وجود دارد. تا به امروز سه اقامتگاه بوم گردی در بافت قدیم صفاشهر ایجاد شده و چندین درخواست دیگر نیز به اداره میراث فرهنگی شهرستان خرم بید واصل شده که در حال بررسی آنها هستیم.

در سالهای اخیر آگاهی لازم نسبت به ارزش تاریخی و فرهنگی این بافت در بین ساکنین ایجادشده و آنها برخلاف گذشته در حفظ و نگهداری از آن مشارکت بیشتری می کنند ودیگر کمتر شاهد این مساله هستیم که در کنار سازه های دستکندی این محدوده ساختمانهای بلوکی و آهنی سبز شود.امیدواریم دولت در حوزه اعتبارات برای حفظ و احیاء این منطقه تاریخی همکاری بیشتری انجام داده و مردم نیز در این زمینه مشارکت لازم را داشته باشند.

شهرستان خرم بید به مرکزیت صفاشهر در فاصله 178 کیلومتری شمال شیراز واقع است.

بانو هما: مجله کدبانوی خانه و خانواده