قنات، میراثی برای توسعه گردشگری - شیوا مارکت

رامتین امامی کردمحله*

در میان سنت های کاربردی روستایی در مناطق خشک دنیا و در میان بخش وسیعی از کشور ایران، سنت های مربوط به کشف، استحصال و مدیریت بر منابع آب سابقه ای بس کهن دارد.

عظیم ترین سهم ایران در تأسیسات آبیاری و فن آب رسانی، ابداع قنات و عرضه آن به نقاط دیگر دنیا شمرده شده است. ابداع قنات و کاربرد آن در زمینه آب رسانی به مراکز سکونتی و مزارع اطراف آن ها، عامل اصلی دگرگون کردن شرایط سکونت در قسمت های مرکزی ایران بوده است.

بدین سان این منابع تازه، موجب پیدایش سکونتگاه های جدیدی شدند که اندازه هر یک به وسعت این منابع بستگی تمام داشت و به دنبال آن، نحوه مکان گزینی سکونتگاه ها، نحوه شکل پذیری و پراکندگی خانه ها و مزارع، نحوه مالکیت و بهره برداری از زمین و شکل گیری شیوه های فراوری جمعی، تا اندازه چشمگیری متأثّر از چگونگی دستیابی به آب و منابع آن بوده است.

بنابراین، قنات به هر جا راه پیدانموده و به طور مناسب از آن بهره برداری شده، ایجاد سکونتگاه، سکونت دائم، رونق کشاورزی و دام پروری، عمران و آبادی و رونق مالی با خود به ارمغان آورده است.

همگام با تغییرات ایجاد شده در روابط اجتماعی ایران و نیز در نتیجه تغییرات در روابط فراوریی، نحوه مالکیت و نیز روش های بهره برداری از عوامل طبیعی فراوری، به ویژه منابع آب با دگرگونی هایی هم زمان با اجرای اصلاحات ارضی شدت گرفت. بیش از هر چیز، تغییر روابط مالکیت و در نتیجه اختصاصی تر شدن عوامل فراوری از جمله آب، کاربرد روش های خصوصی تهیه و بهره برداری از منابع آب را ضروری کرد. در این میان، بسیاری از کارشناسان روش های سنّتی استخراج و بهره برداری منابع آب را ابتدایی، نارسا و عاملی بازدارنده در راه افزایش فراوری زراعی به شمار می آورند.

بیشتر بخوانید:

روی آوردن به احداث چاه های عمیق و نیمه عمیق و گسترش روزافزون آن ها به ویژه از دهه 1340 موجب تغییراتی شدید در نظام بهره برداری از منابع آب شد که پیش از هر چیز، موجب از بین رفتن روش های سنّتی استخراج و بهره برداری از منابع آب شد. در استان گلستان که از مناطق خشک و نیمه خشک کشور است، تا پیش از اصلاحات ارضی و انقلاب اسلامی، قنوات نقش عمده ای در آبیاری بر عهده داشتند، اما پس از آن با ورود چاه های عمیق و نیمه عمیق به ویژه از دهه 1360 و نحوه تصرّف و بهره برداری آب، تحولات بنیادین در ابعاد گوناگون زندگی روستایی به وجود آمده است. هرچند این تحولات سبب افزایش و تنوع محصولات کشاورزی، شیوه های فراوری، گسترش ادوات پیشرفته کشاورزی، افزایش سطح زیر کشت و در مواردی افزایش درآمد روستاییان شده است.

از طرف دیگر، رقابت بر سر بهره کشی از منابع آب، سبب پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی، کم آبی و خشک شدن قنوات شده است. با توجه به بهره برداری چاه ها با فن آوری به طور عمده شهری یا تأسیسات زیربنایی چون مواد سوختی و برق، مسائل خاص خود از جمله تأمین هزینه های نگهداری چاه را موجب شده است. چنین تحولات و جریان هایی، پیامدهای گوناگونی همچون وابستگی و مهاجرت بیشتر به شهر، کاهش همیاری های اجتماعی، افزایش هزینه های فراوری و … برای روستاها به همراه داشته است.

در نتیجه هم اکنون چاه ها و قنوات، مهم ترین منابع آب در دسترس هستند. بنابراین توجه و اهمیت دادن به این دو و استفاده درست و بهینه از آن ها می تواند راهکاری برای توسعه پایدار روستایی تلقی گردد.

قنات، یکی از کارآمدترین روش های مدیریت آب است

یکی از عوامل به وجود آورنده و تشدیدکنندۀ بحران آب در ایران، توجه نکردن به مدیریت و فرهنگ بهره برداری سنتی از منابع آب است. زیرا، موفقیت فرآیند برنامه ریزی مدیریت مدرن در یک کشور، به توانایی ها و ویژگی هایی که مدیریت از فرهنگ سنتی کشور می گیرد، وابسته است. هرچه مدیریت مدرن با مهارت ها و شرایط محلی انطباق داشته باشد، نتایج امیدوارکننده تری به دنبال خواهد داشت. بدون تردید، مدیریت و بهره وری بهینه از روش های سنتی دسترسی به منابع آبی، می تواند محور آموزش و ترویج روش های جدید قرار گیرد، و این مهم، مگر با تدوین برنامه ای مدون در سیاست های کوتاه مدت و بلندمدت آموزشی و فرهنگی کشور در زمینۀ قنات و آب، و همچنین با ایجاد انگیزه در قشر تحصیل نموده و افکار عمومی برای همسو شدن در راستای حفظ و احیای میراث ملی میسر نخواهد بود.

بیشتر بخوانید:

تأثیر آموزش و فرهنگ سازی در احیای قنات و شکوفایی صنعت جهانگردی

بی شک هیچ تغییر و تحولی بدون زیربنایی محکم شکل نگرفته و نمی گیرد. برای قدم برداشتن در راه تحول رویکرد قنات ها و رابطۀ آن با صنعت جهانگردی، توجه به دو عنصر آموزش و فرهنگ سازی، بسیار ضروری به نظر می رسد. دو عنصری که رابطۀ نزدیک و مستقیمی با یکدیگر دارند. چراکه آموزش، بدون وجود بستر فرهنگی لازم در جامعه و سامانۀ اداری کشور، کاری از پیش نخواهد برد و از سویی دیگر، فرهنگ سازی و آماده کردن بستر فکری جامعه، بدون داشتن علوم، دانش و فنّاوری روز بی شک یا با شکست روبرو خواهد شد و یا مسیری بسیار طولانی را طی خواهد نمود.

از این رو توجه بیشتر به پیشبرد هر دو عنصر به موازات یکدیگر در این برهۀ حساس بسیار مهم به نظر می رسد. لازم است مسئولان مربوطه با ایجاد تحول در نظام آموزشی کشور از یک سو، و برگزاری دوره های ضمن خدمت برای کارکنان سازمان های ذی ربط، زمینۀ رشد علمی جامعه را فراهم آورده و از سوی دیگر با استفاده از وسایل ارتباط جمعی، بستر فرهنگی لازم را برای رویکردی متحول به احیای آثار تاریخی، به ویژه قنات ها فراهم آورند.

بی شک تأثیر این هم راستایی در مدت زمانی نه چندان طولانی سبب رشد و شکوفایی صنعت جهانگردی و متعاقب آن یاری به چرخۀ اقتصاد کشور، اشتغال زایی، کارآفرینی و زیبایی منظر شهری در نقاط مختلف ایران، به ویژه نقاط گرمسیر کشور که معمولاً با استقبال کمتر جهانگرد روبرو اند، خواهد شد. این امر چندان دور از دسترس نیست و یکی از نمونه های شاخص آن، می توان به کاریز جزیره کیش اشاره نمود که با احیایی به جا به یکی از جاذبه های جهانگردی کشور تبدیل شده است.

بیشتر بخوانید:

همچنین نکتۀ امیدبخش اینکه، یکی از مهم ترین نهادهای یونسکو، کمیتۀ میراث دنیای که در سال 1972 میلادی کار خود را شروع نموده و مسئول انتخاب، ثبت، حفاظت و حراست از مناطق طبیعی و فرهنگی کشورهای عضو است، از آنجا که گنجینه هایی که به عنوان میراث دنیای انتخاب می شوند، نمونه هایی هستند که خط مشی ملی و بومی یک جامعه را به نمایش می گذارند، می توان امیدوار بود که با معرفی این میراث ارزشمند، هماهنگی ایرانیان با طبیعت را به دنیایان معرفی کرد.

این که نیاکان ما، در دل کویر، آب را بدون اینکه قطره ای از آن تبخیر گردد، کیلومترها راه از زیرزمین هدایت می کردند و باغ سبزی را به نمایش در می آوردند، نه تنها اعجاب آور است و هویتمان را احیا می نماید، بلکه قادر است الگویی برای دنیای مدرن باشد و جهانگردان کنجکاو را به سرزمینمان هدایت کند. این ها تنها گوشه ای از میراث صنعتی و فعالیت مالی ایرانیان از دیرباز تا به امروز است که آشنایی با آنان هم با اهداف جهانگردی و هم با احتیاج امروز جامعۀ بشری قابل انطباق است.

*کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، جهانگردی و صنایع دستی استان گلستان

خیمه نیوز: خیمه نیوز، با مجله اخبار شامگاهی خیمه نیوز همراه شوید.