نشانی از محوطه صدر اسلام کرمان باقی نگذاشتند

به گزارش شیوا مارکت، تخریب ها و تعرض های بیش از حد به محوطه صدر اسلام گزک در راینِ کرمان، باستان شناسان هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثارِ تاریخی مشخصی باشد، به دست نیاوردند.

به گزارش خبرنگاران، یدالله حیدری باباکمال - سرپرست هیات باستان شناسی محوطه تاریخی گزک راین با اعلامِ شروعِ کاوش به منظور پیگردی آثار معماری و برآورد برای معین عرصه و پیشنهاد حریم این محوطه راین، استان کرمان اطلاع داد و گفت: طرح پژوهشی کاوش به منظور پیگردی آثار معماری و برآورد جهت معین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه صدر اسلامِ گزک راین در استان کرمان در دو بخش انجام شد، اما متاسفانه به علت تخریب ها و تعرض های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری تعیینی باشد به دست نیامد.

او با بیان این که بخش نخست این پروژه در قالب برآورد به منظور معین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک شهرستان راین، استان کرمان و با هدف تکمیل اطلاعات مستند و جلوگیری از تخریب آثار فرهنگی بسیار مهم در این زمینه شکل گرفته است، ادامه داد: لزوم انجامِ این طرح با توجه به نبود هیچ گونه اطلاعاتِ مستندی در خصوص محوطه، تعیین می شود.

به گفته وی بخش دوم طرح یعنی کاوش گسترده به منظور پیگردی آثار معماری محوطه صدر اسلام گزک در راین نیز انجام شد که براساس آن چهار گمانه با توجه به وضعیت توپوگرافی محوطه در بخش های مختلف محوطه ایجاد شد.

حیدری باباکمال همچنین در شرح ضرورت کاوش و پیگردی آثار معماری و برآورد این محوطه تاریخی، گفت: برآورد های باستان شناسی به منظور معین عرصه و حریم محوطه های تاریخی، یکی از اولویت های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در موضوع حفظ و صیانت از مواریث فرهنگی کشور است که با انجام این فعالیت ها، وضعیت معارضان محوطه های باستانی و مالکیت زمین های پیرامون محوطه ها روشن می شود.

این دانش آموخته دکتری باستان شناسی با تاکید بر این که پیگردی آثار معماری به ویژه در دوره اسلامی می تواند پرسش های زیادی در خصوصیات معماری محوطه مورد مطالعه به دست دهد، اعلام کرد: نقشه های عرصه و حریم محوطه های تاریخی، امکان مدیریت و برنامه ریزی روستایی و شهری شایسته تر را آماده می نماید، به عنوان نمونه، در تدوین طرح های هادی روستاهایی که عموماً در نزدیکی محوطه های تاریخی هستند، توجه به مسأله میراث فرهنگی و محوطه های تاریخی، به تدوین طرح های هادیِ علمی تر و دقیق تر یاری می نماید.

لایه های فرهنگی حذف شده اند و آشفتگی ها نشانه تعرض به محوطه است

او با اشاره به تعرض وسیع روستاییان و کشاورزان به محوطه تاریخی گزک راین و تخریب شدید محوطه، انجام کاوش های علمی باستان شناسی برای جلوگیری از تداوم تخریب و آسیب های انسانی در این محوطه را ضرورد دانست.

وی با ابراز تأسف از اینکه به علت تخریب ها و تعرض های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری تعیینی باشد در این پروژه به دست نیامد، اعلام کرد: نبود لایه های فرهنگی پا برجا و آشفتگی آنها به علت تخریب های بیش از حد آن ها در این محوطه به چشم می آید.

از ساسانی ها تا سلجوقی ها در گزک راین کرمان

او تاکید نمود: از یک سو از نظر تنوع مواد فرهنگی و پراکنش آنها، محوطه گزک قدیم در راین به اواخر ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی تعلق دارد و از سوی دیگر با توجه به پراکنش داده های فرهنگی بر سطح محوطه مانند سفال و آوار معماری، یکی از ادوار اوج و گسترش این محوطه قرون سوم تا ششم قمری بوده است.

وی با اشاره به گاه نگاریِ سفال های به دست آمده از 13 ترانشه از مجموع 25 ترانشه گمانه های آزمایشی به همراه ترانشه های I، II و III (یک، دو و سه) و بعضی از داده های سفالی ترانشه IV(چهار)، دوره تاریخی این محوطه را مربوط به ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی دانست و ادامه داد: این سفال ها عموماً در طیفی از رنگ های نخودی، آجری، لعابدار قرون اولیه، با نقشِ کنده مانند اسگرافیاتو یا نقوش ساده هندسی روی بدنه سفال هستند.

نقاشی بر روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی

حیدری بابا کمال همچنین علاوه بر تکنیک اسگرافیاتو، سفالینه با تکنیک قالب زده، استامپی، نقش اضافه نموده، نقاشی زیر لعاب و نقاشی روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی را نیز از آثاری دانست که در میان مجموعه سفال های این دوره قابل توجهند و اضافه نمود: این نوع سفالینه ها تکنیک رایج سفالینه های قرون اولیه و میانی در سایر نقاط ایران بوده اند که در این منطقه از کرمان نیز رایج شده اند.

او افزود: به عبارتی استفاده از سنت محلی سفالگری در شهر قدیم گزک چندان مورد توجه نبوده است.

وی اما با بیان این که برخلاف سفالینه های بدست آمده از گمانه های آزمایشی، آثار معماری بدست آمده از داخل گمانه های آزمایش بسیار ناچیز بوده و به عبارتی به علت شخم زمین های کشاورزی و تسطیح آن ها، هیچ گونه آثار معماری پا برجا و سالمی بر پهنه دشت قابل مشاهده نیست، ادامه داد: بعضی از این آثار به گفته اهالی تا یکی دو دهه گذشته نیز پابرجا بوده اند که به مرور تسطیح شده و از بین رفته اند.

این باستان شناس با بیان این که هر چند داده های سفال و داده های فرهنگی به دست آمده در محوطه قدیم گزک، این شهر تاریخی را در ردیف شهرهای با عظمت و باشکوه در دوره ساسانی و مخصوصاً قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی منطقه جنوب شرق قرار نمی دهد، اما ادامه داد: با این وجود قرارگیری در جهت ارتباطی شهر راین اهمیت این منطقه را دوچندان نموده و قدری توجه و اشاره به متون تاریخی و داده های فرهنگی به دست آمده از ترانشه های کاوش شده و داده های بعضی از گمانه های آزمایشی، اهمیت این شهر در قرون اولیه اسلامی تا قرون میانی تعیین می شود.

زهکشی سطحی کمیاب در سیستم آبیاری ایرانی در کرمان

او نکته قابل توجه دیگر در خصوص محوطه گزک را وجود سیستم های جالب آبیاری آن دانست و اعلام کرد: خلق نظام های مدیریتی سنتی آبیاری متناسب با ویژگی های محلی، از جلوه های بالندگی ایرانیان در هر نقطه از کشور است. وجود آسیاب های آبی منحصربه فرد در منطقه راین حاکی از بهره برداری از منابع آب به بهترین شکل در ادوار تاریخی شهر بوده و بیانگر نگاه ویژه مردمان این منطقه به استفاده از سیستم های آبی بوده است.

وی با اشاره به این که وجود سیستم آبیاری سنتی به وسیله زهکشی های سطحی که کانال های سنگی را ایجاد نموده در نوع خود جالب و منحصر به فرد است، تاکید نمود: این کانال ها بر اثر نشست و رسوب سنگ های تراوتن ایجاد شده اند که منجر به راهنمایی آب به صورت دلخواه در سطح محوطه شده اند، از سوی دیگر در کنار استفاده از سیستم قنات، سیستم زهکشی سطحی و کانال های آبی یکی از سنتی ترین روش های انتقال آب را در این محوطه به نمایش گذاشته اند.

او افزود: نمونه های مشابه چنین زهکشی اگرچه به ندرت در سیستم های آبیاری ایرانی مشاهده شده، اما تاکنون به آنها پرداخته نشده است.

نشانه بهره گیری مناسبِ بومی های گزک از منابع آبی کرمان

سرپرست هیأت باستان شناسی محوطه تاریخی گزک راین، از جمله نمونه های این سیستم را کانال های زهکشی شده در مجموعه تخت سلیمان تکاب دانست و ادامه داد: قدمت این کانال ها حداقل به دوره ساسانی برمی شود. از سوی دیگر مشابه این کانال ها، کانال های زهکشی شده تخت سلیمان از جنس سنگ های تراورتن بوده که از دریاچه آن نشأت می گیرد و آب را به اطراف مجموعه منتقل می نماید.

وی با بیان اینکه این دریاچه امروز همچنان جاری است و در گذشته به خوبی از آب آن برای مصارف کشاورزی در اطراف مجموعه استفاده می شده است، اضافه نمود: دریاچه میان مرکز مجموعه شبیه استخر یا حوض بزرگ مرکزی نقش تقسیم آب را به اطراف ایفا می نموده که نمونه مشابه آن در گزک نیز دیده شده است.

به اعتقاد حیدری باباکمال، استفاده از این کانال های سنگی در کنار قنات ها که به عنوان سیستم شایع آبرسانی از آن یاد می شود، توانسته به خوبی بهره گیری محوطه قدیم گزک را از منابع آبی نشان دهد .

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ محوطه قدیم گزک راین در حدود 100 کیلومتری جنوب شهر کرمان، در قرون میانی اسلامی مهمترین راه کرمان، راه بزرگ و کاروانی بود که از سیرجان به سمت خاور تا مکران ادامه می یافت و از شهرهایی می گذشت که امروزه اثری از آنها نیست. این راه از راین می گذشت و از راه دارزین و بم و نرماشیر، در حاشیه کویر به فهرج و سپس به سیستان می رفت.

با توجه به عبور راه ارتباطی کرمان به بلوچستان و هرمز از این منطقه و قرارگیری محوطه در بین دو رشته کوه با محور شمال غربی ـ جنوب شرقی، گسترش محوطه استقراری گزک قدیم بر پایه الگوی محوری شمال غربی ـ جنوب شرقی بوده است.