ایرانیت مورد تعریف حبل المتین با مولفه های مدرن سازگار نیست - شیوا مارکت

فصل دوم بر اساس نظریه انتقادی به شرح و نقد تبیین حبل المتین از نسبت ترقی با علوم جدید و تعلیم و تربیت عمومی و به تبیین ویژگی های علوم مورد نظر حبل المتین برای ترقی ایران و همچنین به روایت و نقد تبیین حبل المتین از ترقی کشور نوظهور ژاپن با موضوع علوم جدید و آموزش عمومی اشاره نموده است. فصل سوم نقش تعلیم و تربیت عمومی در حفظ استقلال، وحدت و تکوین هویت ملی ایرانیان از منظر روزنامه مزبور را شرح داده و بر اساس پارادایم مدرنیستی ملی گرایی به نقد ایرانیت و هویت ملی مورد تعریف و ترویج این روزنامه پرداخته است. فصل چهارم نیز راه چارههای روزنامه حبل المتین در حوزه آموزش و علوم را توصیف و تبیین نموده و بر مبنای نظریه انتقادی به تحلیل و نقد راه چارههای این روزنامه می پردازد.

مهدی فرجی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی از دانشگاه شهید بهشتی تهران دارد و عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز است. وی اکنون کتابی با موضوع روابط سیاسی ایران و ترکیه در دوره رضا شاه و مصطفی کمال آتاتورک در دست چاپ دارد و در حال ترجمه یکی از آثار پروفسور فاروق سومر، استاد فقید دپارتمان تاریخ دانشگاه آنکارا است. با وی درباره کتاب حبل المتین و ترقی ایران گفت وگو نموده ایم که در ادامه می خوانید:

ابتدا از رویکرد کتاب حبل المتین و ترقی ایران بگویید، همچنین چه شد که به تالیف چنین کتابی روی آوردید؟

روزنامه حبل المتین کلکته یکی از مهم ترین محفل های منورالفکری و انتقادی ایران در دهه های انتهای دوره قاجاریه بود که با نگرش مزبور بر اقتباس علوم جدید و عمومی کردن تعلیم و تربیت به عنوان راه چاره ترقی تاکید می کرد. کتاب حبل المتین و ترقی ایران با مطالعه نشریه حبل المتین از سال 1313 ق/ 1274 تا سال 1345 ق/ 1305 به انتقاد از دریافت حبل المتین از ترقی و نیز به نقد راه چارهِ این نشریه مبنی بر اقتباس علوم جدید و عمومی کردن تعلیم و تربیت پرداخته است.

حوزه مطالعه و تحقیق من تاریخ معاصر ایران است. در واقع از دوره فوق لیسانس به بعد تمرکز مطالعات و تحقیقاتم بر روی مسائل ایران معاصر بوده است. رساله دکتری خود را با هدایت استاد عالم و فرهیخته دکتر قباد منصوربخت در گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی با عنوان الگوی اصلاح و نوسازی منورالفکران ایرانی هند با تکیه بر روزنامه حبل المتین کلکته دفاع کردم. مطالعه مقالات و نوشته های حبل المتین باعث شد که با افکار و مقاصد این نشریه ترقی خواه که در واقع یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین محافل منورالفکری ایران در اواخر دوره قاجاریه بود، از نزدیک آشنا شوم. حبل المتین کلکته به سردبیری سید جلال الدین حسینی طهرانی متخلص به ادیب از سال 1311 تا 1349 ق (1309 ش) با کسر سال هایی که تعطیل شد (1342- 1334 ق)، جمعا در حدود 32 سال منتشر شده است. روزنامه مذکور از ابعاد مختلفی جای تحقیق و آنالیز دارد. به حسب آشنایی که با اندیشه های حبل المتین داشتم تصمیم گرفتم که اندیشه های این نشریه درباره امر اقتباس علوم جدید و تعلیم و تربیت عمومی را به طور مستقل مورد مطالعه و آنالیز قرار دهم.

با توجه به اینکه شما بر این باور هستید که یکی از مهمترین ضرورت های تحقیقات علوم انسانی، بازخوانی انتقادی روینمودهای ترقی خواهانه پیشینیان است. روزنامه حبل المتین را با چه رویکردی مورد آنالیز قرار داده اید؟

این کتاب با تکیه بر رویکرد نظری و تحلیلی نظریه انتقادیِ مکتب فرانکفورت، به انتقاد از تبیین روزنامه حبل المتین کلکته از نسبت ترقی با علوم جدید و آموزش عمومی پرداخته و نواقص راه چارههای پیشنهادی این روزنامه در حوزه علوم و آموزش را مشخص می نماید. نظریه انتقادی در واقع رویکرد نظری و تحلیلی و پارادایم فکری موسسه تحقیقات اجتماعی از سال 1931 به بعد است که از سوی ماکس هورکهایمر مدیریت می شد. موسسه مزبور در سال 1923 در جمهوری وایمار آلمان به عنوان بخشی از دانشگاه فرانکفورت با موضوع ارزیابی مجدد نظریه مارکسیستی و به ویژه رابطه نظریه و عمل تأسیس شده بود. اعضای موسسه تحقیقات اجتماعی در سال های تبعید (1950- 1933) به آمریکا مهاجرت کردند. موسسه مزبور پس از انتها جنگ جهانی دوم، در دوره جمهوری فدرال آلمان دوباره در دانشگاه فرانکفورت احیا شد. ماکس هورکهایمر، تئودور آدورنو، هربرت مارکوزه و اریک فروم را می توان بنیانگذاران نظریه انتقادی دانست که اصول و روش نظریه مزبور را سر و سامان دادند. نظریه انتقادی عمدتا در انتقاد به مکتب اثبات گرایی و انتقاد بر تفسیر افراطی از آرای مارکس شکل گرفت. صاحب نظران نظریه انتقادی، برخلاف اثبات گرایان معتقد بودند که نمی توان قوانین علوم طبیعی را به شکل مطلق و قطعی در خصوص کنش انسانی و مسائل اجتماعی به کار گرفت.

صاحب نظران یاد شده، برخلاف جبرگرایان مالی بر این باور بودند که نقش اقتصاد در تحلیل مسائل اجتماعی را باید تعدیل کرد و علاوه بر حوزه اقتصاد، باید به جنبه های دیگر زندگی اجتماعی از جمله فرهنگ نیز توجه کرد. نظریه انتقادی بر این باور است که مسائل اجتماعی نتیجه نقشِ مشخص نماینده و زیر ساختیِ اقتصاد نیست؛ بلکه نتیجه نسبت دیالکتیک ذهن و عین و به عبارت دیگر، محصول نسبت دیالکتیک نظر و عمل است. بر همین اساس، تحلیل امر اجتماعی نباید تک علّی باشد. نظریه انتقادی با تکیه بر رهیافت دیالکتیک، بر جامعیت امر اجتماعی تأکید دارد. به این معنی که هیچ یک از جنبه های زندگی اجتماعی را بدون ارتباط آن با کل تاریخ و ساختار اجتماعی نمی توان درک کرد. بر اساس این رهیافت، تأکید بر هر گونه جنبه خاص زندگی اجتماعی به ویژه نظام مالی باید کنار گذاشته گردد و به جای آن باید به درک متقابل ابعاد مختلف پدیده اجتماعی پرداخت. بر اساس رهیافت دیالکتیک، هیچ یک از اجزاء سازنده زندگی اجتماعی را نباید جدا از اجزای دیگر آنالیز کرد. در فصل سوم کتاب، رویکرد و راه چارههای حبل المتین درباره ایرانیت و ملی گرایی، با استفاده از پارادایم مدرنیستی کلاسیک ملی گراییِ آنتونی دی. اسمیت تحلیل و نقد شده است. با استفاده از این رویکرد، معلوم می گردد که چگونه نشریه مزبور هویت ملی و ایرانیت را در چارچوب رویکرد و ادعاهای ازلی گرایی و یا تعریف قومی- فرهنگی از ملت تعریف نموده و با تأکید بر مولفه قومیِ زبان، تنوع قومی و زبانی را مانعی در برابر وحدت ملی می داند.

با توجه به اینکه نظریه انتقادی عمدتا در نقد رویکرد اثباتگرایی شکل گرفته، شما چه استفاده ای از این نظریه در نقد دریافت حبل المتین از مقوله ترقی نموده اید؟

کتاب حبل المتین و ترقی ایران در پی این است که با استفاده از رویکرد و رهیافت نظریه انتقادی نشان دهد که حبل المتین نگرشی ابزاری و فن سالارانه به ترقی و راه چارههای آن دارد و بر همین اساس، تبیینی که از نسبت علوم جدید و آموزش عمومی با ترقی ارائه می دهد، تبیینی ناقص و معکوس است. به عبارت دیگر اثر مزبور در پی ایضاح این مطلب است که حبل المتین با توجه به اینکه با رویکردی پوزیتیویستی مقوله ترقی را درک نموده است، نه تنها از طرح ضرورت همراهی متقابل ساختارهای چهارگانه سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی در امر ترقی عاجز مانده است، بلکه بدون توجه به شرایط متفاوت کشورها، اقتباس علوم جدید و عمومی کردن آموزش را یگانه راه ترقی همه ممالک قدرتمند غربی، کشور نوپای ژاپن و نیز ایران می داند.

براساس نظریه انتقادی مکتب فرانکفورت چه نقدی بر دریافت حبل المتین از نسبت ترقی با علوم جدید و آموزش عمومی وارد است؟

در نقد رویکرد و راه چارههای حبل المتین، نخستین نقد به تبیین ناقص و معکوس این نشریه از نسبت علوم جدید و تعلیم و تربیت عمومی با ترقی وارد است. به این شرح که علت شناسی حبل المتین از ترقی دول عظیم غربی، معکوس و ناقص است. در واقع نشریه مزبور درکی فلسفی و جامع از تمدن جدید اروپایی و نسبت ترقی با علوم جدید و آموزش ندارد. تمدن جدید اروپایی و رجحان نظامی و مالی کشورهای عظیم اروپایی که حبل المتین آنها را برابر با ترقی می شمارد، به تنهایی محصول علوم و آموزش نبود، بلکه حاصل فرایند در هم تنیده صورتبندی های سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی بود که در طول چندین قرن با همدیگر در تعامل بوده و زمینه تکوین یکدیگر را فراهم نموده بودند. علوم جدید و ایده تعلیم و تربیت عمومی، از سویی در جریان و متن تحولات و فرایندهای چهارگانه و در نسبتی هماهنگ با آنها ظهور نموده و از سوی دیگر بر تکوین صورتبندی های چهارگانه تمدن جدید هم تأثیر گذاشته بودند. به عبارت دیگر علوم جدید و ایده آموزش عمومی در اروپا مسیری منفرد و مجزا از فرایند تحولات طی ننموده بودند. زندگی و ساختارهای سنتی و پیشامدرن از اواخر قرون وسطی فرایند تغییر و تحول را شروع کرد و در قرن نوزدهم و بیستم به مرحله و وضعیتی رسید که از آن، تحت عنوان تمدن جدید یاد می گردد. شیوه زندگی و ساختارهای سنتی اروپاییان برای مدرن شدن در حوزه های مختلف، تحولاتی به خود دید که این تحولات در کنش و واکنش متقابلی قرار داشتند.

نکته قابل تأمل در تبیین خاستگاه تمدن جدید، این بود که تمدن جدید نه بر اساس یک عامل بلکه مجموعه ای از عوامل و فرایندها شکل گرفت. حبل المتین درکی از ساختارها و تحولات به هم پیوسته تمدن جدید و رابطه دیالکتیک عوامل سازنده این تمدن نداشت. نشریه مزبور علوم جدید را عامل ترقی اروپا معرفی می نماید. علومی که خود در بستر فرایندها و تحولات و در تعامل با آنها ظهور و تداوم یافته بود. ترقی غرب، محصول فرایندهای صورتبندی های به هم پیوسته مالی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود و عاملی یگانه به طور دفعی منجر به ترقی اروپا نشده بود. حبل المتین چنین تبیینی از خاستگاه های تمدن جدید ندارد و علوم جدید را بدون در نظر دریافت عوامل دیگرِ ترقی، عامل قدرتمندی اروپا تبیین می نماید و این اندیشه را ترویج می نماید که کشورهای دیگر از جمله ایران نیز می توانند این علوم را به سادگی و مانند یک ابزار أخذ نموده و ترقی نمایند. با غفلتی که حبل المتین از نقش تحولات و فرایندهای مختلفِ امرِ جامع و اجتماعیِ ترقی دارد و بر این باور است که اقتباس و به کارگیری علوم جدید، قانون و اصل ثابت ترقی همه جوامع است، می توان گفت که رویکردی تک ساحتی و پوزیتیویستی به ترقی دارد.

نقد دوم، بر نقص و عدم جامعیت راه چارههای حبل المتین وارد است. این نشریه با توجه به دریافت معکوس و ناقص خود از نسبت ترقی با علوم جدید و تعلیم و تربیت، راه چارههایی که ارائه می نماید، به رغم اهمیتی که دارند، لکن ناقص هستند و نمی توانستند راه به جایی ببرند. راهکار اساسی ترقی نشریه مزبور در حوزه علوم و آموزش، اقتباس علوم جدید و عمومی کردن تعلیم و تربیت است. دستورالعمل های این نشریه برای عمومی کردن تعلیم و تربیت عبارت است از: واگذاری مشاغل دولتی به شرط تحصیل، تأسیس کتابخانه عمومی، اجباری کردن آموزش به وسیله قانون، تأسیس مدارس، صرف بخشی از درآمد موقوفات و نذورات در راه عمومی کردن تعلیم و تربیت، تغییر الفبا، متحول کردن صندلی و حقوق اجتماعی زنان از جمله حق تحصیل آنها، همراه کردن علمای مذهبی با ایده عمومی کردن تحصیل. راهکار های نوسازی مدارس این نشریه هم عبارت است از گنجاندن علوم جدید از قبیل شیمی و فیزیک و... در برنامه درسی، توجه به راه چارههای نوین آموزشی، تدریس زراعت و صنعت، ترجمه کتب تخصصی، استخدام متخصصین خارجی. این راهکار ها از اندیشه ای فلسفی که بر جامعیت امر ترقی واقف باشد و به منظور نیل به ترقی، پیوندی بین عوامل و فرایندهای مالی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برقرار کند، ناشی نشده بود.

روزنامه حبل المتین کلکته یکی از مهم ترین محفل های منورالفکری و انتقادی ایران در دهه های انتهای دوره قاجاریه بوده است. از نگرش این روزنامه در مقوله ترقی و آموزش بیشتر بگویید.

حبل المتین در فضای واکنشی ناشی از تهدیدات و فشارهای نظامی و مالی اروپا به دنبال یافتن راهی آنی برای نجات از فشارها و تهدیدات مزبور و هماوردی با دول عظیم اروپایی بود و در این راه، قدرت مالی و نظامی را مترادف با ترقی تلقی نموده و اقتباس علوم جدید و عمومی کردن تعلیم و تربیت را راه چاره اساسی ترقی و نجات ایران می دانست. به عبارت دیگر، نشریه مذکور همانند عموم نخبگان و منورالفکران ایران، بر اساس اندیشه و فلسفه ای منسجم، مستقل و بومی، دغدغه ترقی خواهی نیافته بود. به همین دلیل، نگرشی معطوف به قدرت و رویکردی ابزاری بر راه چارههای این نشریه غلبه دارد. همین نگرش به ترقی باعث شده است که حبل المتین راه چاره اقتباس علوم جدید و عمومی کردن تعلیم و تربیت را بدون ضرورت تحول و همراهی مناسبات و ساختارهای سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی مطرح کند. راه چاره اقتباس علوم جدید با توجه با عدم تناسب ساختارها و مناسبات سنتی ایران با اهداف و فلسفه علوم جدید، در مرحله اقتباس دچار مشکل می شد. کما اینکه پروژه های نوسازی دوره قاجاریه با موضوع اقتباس علوم و فنون جدید به دلیل عدم همراهی ساختارها و مناسبات حوزه های چهارگانه، نتوانست به شکل مطلوبی به عنوان موتور محرکه ترقی ایران عمل کند.

نقص راه چاره مزبور این بود که از نسبت دیالکتیک ذهن و عین و به طور کلی از نسبت متقابل تحولات و فرایندها در امر ترقی غافل بود. به این شرح که اندیشه و نگرش مدرن، طی فرایندها و تحولاتی باعث ظهور علوم جدید شده بود و از سوی دیگر علوم جدید با تحول مناسبات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و شکل گیری مناسبات و شیوه فراوری صنعتی و سرمایه داری و طی فرایندی ظریف و پیچیده توانسته بود به فراوری کالا و ثروت منتهی گردد. در ایران برای اینکه راه چاره اقتباس علوم جدید در عمل پیاده شده و منتهی به فراوری کالا و ثروت گردد، احتیاج به محرک و انگیزه فکری- فرهنگی و مادی بود. به عبارت دیگر لازم بود که با تحول فکری- فرهنگی و نیز تحول مناسبات و ساختار مالی و اجتماعی و با فراهم شدن سرمایه گذاری مادی و صنعتی، محرک فکری و مادی لازم برای اقتباس علوم جدید فراهم گردد.

درباره راهکار عمومی کردن تعلیم و تربیت هم همین ملاحظات وارد است. چرا که همانگونه که حبل المتین خود معترف بود، مردم ایران در دوره مورد بحث، عموماً رغبتی به تعلیم و تربیت نداشتند. در اروپا ایده تعلیم و تربیت عمومی برآمده از ضرورت ها و تحولات سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی جدیدی از جمله مناسبات اقتصاد صنعتی و سرمایه داری و ظهور دولت-ملت مدرن بود. لذا عمومیت یافتن تعلیم و تربیت در ایران، احتیاجمند محرک و انگیزه فکری و مادی بود. همچنین لازم بود که حبل المتین در اندیشه و دستورالعمل مطروحه خود بر ضرورت تحول ساختارهای فکری-فرهنگی، سیاسی، مالی و اجتماعی و ضرورت سرمایه گذاری صنعتی تأکید می کرد و تدابیری به منظور تحول ساختارهای سنتی جامعه می اندیشید تا مشخص گردد که راه چاره تعلیم و تربیت عمومی بدون این ملاحظات و تدابیر، عقیم خواهد ماند. لذا می توان گفت که اندیشه و راهکار های حبل المتین، کلیت و جامعیت امر ترقی را در نظر نگرفته و از مجموع شرایط و مقدمات لازم برای ترقی، به شرایط و مقدمات سطحی و بیرونی توجه داشته و از توجه به شرایط و مقدمات اساسی تر غافل بوده است.

حبل المتین حفظ وحدت و تکوین هویت ملی ایرانیان را یکی از کارنمودهای آموزش عمومی می دانست و تعریف ویژه ای از ایرانیت داشت. چه نقدی بر تعریف این روزنامه از ایرانیت و هویت ملی وارد است؟

یاری به حفظ استقلال و وحدت کشور و شکل گیری هویت ملی، کارکرد سومی است که حبل المتین متأثر از نظام های آموزشی اروپا انتظار دارد که آموزش عمومی در ایران نیز وسیله ای برای تحقق این مهم باشد. ولی از منظر پارادایم مدرنیستی، نقدی بر تعریف ملت و ملی گرایی مورد نظر حبل المتین وارد است و آن این نکته است که تعریف این نشریه از ملت، ایرانیت و هویت ملی که تعلیم و تربیت عمومی باید به آنها تحقق بخشد، با دریافت نظری حبل المتین از دولت مدرن و مولفه های آن که سال ها در قالب نظریه مشروطه به تبیین آن پرداخته است، سازگاری ندارد. علت نقد تعریف ملت و ملی گرایی حبل المتین با رویکرد پارادایم مدرنیستی، این مسئله است که حبل المتین سال ها به تعریف مدرن از مناسبات دولت و ملت پرداخته بود. به عبارت دیگر حبل المتین خود مروج اندیشه های مدرن بود.

این نشریه با وجود اینکه در مقالات متعدد و مواضع مختلفی مفهوم دولت و ملت را بر اساس مولفه های مدرن تعریف می نماید و برای افراد جامعه، حقوق و آزادی هایی قائل بوده و با اصالت دادن به فرد، ملت (متشکل از افراد) را کل، و دولت را جزء تعریف می نماید، لکن در راه چارههایی که برای ساخت هویت ملی ایرانیان در پیوند با تعلیم و تربیت عمومی ارائه می نماید، به مولفه های مدرن دولت و ملت پایبند نیست. حبل المتین مشخصا در تعریف ملت ایران، رویکردی تاریخی و اسطوره ای و ذات گرایانه دارد. بدین شرح که ریشه ایرانیت را در تاریخ جستجو نموده و ملت ایران را بر اساس مولفه های قومیِ تبار و زبان تعریف می نماید. در تعریف این نشریه از ملت، تنوع قومی و زبانی تهدیدی برای وحدت و ایرانیت تلقی می گردد. ملت ایران با تنوعشان پذیرفته نمی شوند و بر مبنای تعریف یکدستی که از ملت دارد، ایرانیت باید به وسیله سیاست یکسان سازی زبانی و تعلیم و تربیت عمومی، به مردم غیر فارسی زبان ایران تلقین گردد. چنین تعریفی از ملت، با پارادیم مدرنیستی ملی گرایی فاصله بسیار داشته و با مفروضات ازلی باوری سازگار است. به عبارت دیگر تعریف حبل المتین از ملت و هویت ملی، تعریفی سیاسی که برآمده از قرارداد، میل و رضایت ملت و مطابق با منافع آنها باشد، نیست؛ بلکه تعریفی قومی- فرهنگی و بر مبنای مولفه تبار و زبان است؛ ایرانیتی تقلیل یافته است که نه با مشارکت و رضایت ایرانیان بلکه از بالا بر ملت تحمیل می گردد.

نقد وارده، این نکته مهم است که ایرانیت مورد تعریف حبل المتین، نه تنها با مولفه های مدرن سازگار نیست، بلکه با زیست تاریخی، ترکیب جمعیتی و بافت اجتماعی و اندیشه های اسلامی هم مطابقت نداشته و منافع و هویت همه ایرانیان را هم در برنمی گیرد و بر همین اساس، تعریفی ملی از هویت ایرانیان را شامل نشده و موجب وحدت ملی نمی شد. در واقع حبل المتین که مدت مدیدی را صرف ترویج اندیشه مشروطیت و حقوق ملت نموده بود و در نوسازی سیاسی و آموزشی، بر عمومی کردن قدرت و تعلیم و تربیت تأکید داشت و حق مشارکت مردم، یکی از ارکان اصلی اندیشه نوسازی این نشریه بود، راه چاره تعلیم و تربیت عمومی را اسیر ایدئولوژی باستان گرایی و سیاست یکسان سازی زبانی نموده و خود را در ردیف پیشروان ملی گراییِ قوم گرایانه و مبلغان ایرانیتی انحصاری و مبتنی بر مولفه قومیِ زبان قرار می دهد که چنین تعریفی از ملت و هویت ملی، مغایر با منافع ملی و حقوق ایرانیان غیر فارسی زبان بوده و همچنین خطری برای وحدت و تمامیت ایران است. نکته بسیار مهم دیگری که می تواند از سوی محققان مورد آنالیز و تحقیق قرار گیرد و ما در بخش هایی از کتاب به آن اشاراتی نموده ایم، این مسئله است که بین عدم تحقق مدرنیته سیاسی و تعریف قومی- فرهنگی از ملت، ارتباط نزدیکی وجود دارد. یعنی تعریف قومی- فرهنگی از ملت نمی تواند به مدرنیته سیاسی راه ببرد چرا که این دو مفهوم و پروژه مغایر با هم هستند. مدرنیته سیاسی با ملت سیاسی ممزوج است و با تعریف قومی- فرهنگی از ملت سر سازگاری ندارد.

مهمترین دستاورد کتاب حبل المتین و ترقی ایران چیست؟

مهمترین دستاورد کتاب ذکر شده این است که ترقی امری جامع و مسئله ای اجتماعی است که با رویکرد و راه چارههای ابزاری حاصل نمی گردد. ترقی احتیاجمند اندیشه و رویکردی فلسفی و راه چارههایی است که به نسبت دیالکتیک عوامل و فرایندها و ضرورت تحول و همراهی ساختارهای سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی توجه داشته باشد. اما موضع واکنشی در برابر تهدیدات تمدن جدید، مجالی برای تکوین فلسفه و اندیشه ای مستقل و بومی درباره ترقی و درک صورتبندی های به هم پیوسته سیاسی، مالی، اجتماعی و فرهنگی تمدن جدید را برای نخبگان و منورالفکران ایران باقی نگذاشت.

حبل المتین نیز که همانند غالب منورالفکران این دوره در پی برطرف فوری تهدیدات و علاج آنی ضعف ایران بود، ترقی را با قدرت نظامی و مالی برابر دانسته و با راه چارههای ابزاری در پی ترقی ایران برآمد. ضمن محفوظ نگهداشتن سهم عوامل داخلی و خارجی دیگر باید گفت که غلبه رویکرد پوزیتیویستی و ارائه راه چارههای فن سالارانه و غفلت از ضرورت تحول و همراهی ساختارهای چهارگانه در امر اجتماعی ترقی، نقش مهمی در شکل گیری دولت مطلقه مدرن رضا شاه داشت. عدم تحقق مدرنیته سیاسی و حاکمیت استبداد رضا شاهی هم که پیوند نزدیکی با تعریف قومی-فرهنگی از ملت داشت، منجر به گرفتاری ایده تعلیم و تربیت عمومی در ایدئولوژی باستانگرایی و سیاست یکسان سازی زبانی شد.

دور زمین: مجله سفر و گردشگری دور زمین