آدورنو در سال های پایانی عمرش بدل به منتقد تز صنعت فرهنگ شد، آزادی نمونه غایی ایدئولوژی - شیوا مارکت

گرهارت شوپنهاوزر استاد فلسفه در دانشگاه کاسل آلمان است. حوزه کاری وی اندیشه انتقادی، فلفسه اخلاق و فلسفه رسانه را در بر می گیرد. همچنین در سال 2009 کتاب مقدمه ای بر تئودور آدورنو به قلم او منتشر شده است.

شما زمانی در کتاب مقدمه ای به تئودور آدورنو اشاره کردید که ساختار اجتماعیِ طبیعت و ارتباط دیالکتیکی میان طبیعت درونی و بیرونی دو درونمایه مسلط در دیالکتیک روشنگری هستند. امروزه، با هشدارهایی که درباره فجایع بوم شناختی داده می گردد، چگونه می توان ایده مداخله انسان در طبیعت را از نظرگاه آدورنو تحلیل کرد؟

تا حدی می توان از منظر مارکس نیز به این پرسش پاسخ داد. ارزش گذاری بر طبیعت یا به عبارت دیگر کالایی سازی آن مدت هاست که از نقطه پیشرفت عبور نموده است. منظورم دوره ای است که بهره کشی از طبیعت یاری مان می کرد تا زندگی را تاب آوریم. با این حال، چیرگی بر طبیعت که هدفی در خود تلقی می شد، هنگامی که وسیله ای برای رهایی انسان به حساب می آید، بار دیگر چشم انداز آزادی برآمده از سلطه را محدود کرد. بدون سلطه بر طبیعت با دانش و فناوری، بشر نمی توانست زنده بماند. اما بقا بدون سلطه اجتماعی بر طبیعت نیز شدنی نیست.

در دهه 1960، آدورنو تفاوتی میان دو معنای واژه پیشرفت قائل شد. وی گفت که از یک سو با پیشرفتی سروکار داریم که به شکلی آشتی جویانه به طبیعت تکیه دارد. این امر دلالت دارد بر رستگاری رنج بشر. از سوی دیگر با پیشرفتی مبتنی بر کنترل کورکورانه و غیرقابل بازگشت طبیعت سروکار داریم. اگر پیشرفت منحصراً انقیاد تکنیکی طبیعت مبتنی بر علم باشد ، نتایج آن با اهداف انسانی بیان شده در عصر روشنگری مغایرت دارد. عقلانیتی ابزاری بر پروژه مدرنیته تسلط دارد که از پیرو منطق انباشت سرمایه است. به گفته آدورنو، وظیفه ما نقد شرایط ناهمگون مالی و اجتماعی است که نیروهای تکنیکی و فراوریی را آشکار می نماید. این امر مفهوم پیشرفت در روشنگری را به کار می گیرد. افق این مفهوم، به گفته آدورنو، کمتر از آشتی با طبیعت نبود.

من با جنبش آدینه ها برای آیندگان [یا اعتصاب مدارس برای اوضاع جوی؛ جنبش بین المللی دانش آموزان مدارس که تصمیم می گیرند که به کلاس نرفته و در تظاهرات شرکت نمایند تا اقدام های لازم برای جلوگیری از گرمایش دنیای و تغییرات آب و هوایی اتخاذ گردد.] همدل و همسو هست. همچنین معتقدم که نیو دیل سبز [برنامه محرک مالی که ایالات متحده آن را مطرح نموده و هدفش رسیدگی و ارائه راه چاره برای نابرابری مالی و تغییر اقلیم است.] در نیم کره شمالی می تواند فجایع اقلیمی را تا مدتی به تاخیر بیندازد. به شرطی که حاکم فاشیست برزیل [یا همان ژایر بولسونارو، رئیس جمهوری برزیل] غرامت را بپذیرد و تخریب جنگل های بارانی را متوقف کند. اما نیو دیل سبز موجب از میان رفتن دلایل استثمار طبیعت نمی گردد. این امر منجر خواهد شد که کل قاره آفریقا به طور گسترده تحت قوانین انباشت سرمایه داری قرار گیرد. همچنین درگیری هایی را برای آب آشامیدنی در شمال شاهد خواهیم داشت که هنوز تصوری از آن نداریم.

شرایط مالی، شیوه های فراوری و چیدمان سرمایه داری از زمان آدورنو تغییرات بسیاری داشته است. ایده جامعه رهایی یافته آدورنو را در شرایط فعلی چگونه ارزیابی می کنید؟

کمی پس از مرگ آدورنو، سازش طبقاتی فوردیستی در غرب به سرانجام رسید. فروپاشی سوسیالیسم استبدادی بخش های عظیم تری از دنیا را با سازوکار فراوری کالا در شرایط رادیکال بازار آشنا کرد. آدورنو در آن موقع همچنان از مفهوم دنیا نظارتی سخن به میان می آورد. منظورم این نیست دیگر هیچ نظارتی، هیچ مدیریتی در سرمایه داری قانون زدایی شده وجود ندارد. اما تحلیل آدورنو مبتنی بر چیزی بود که دیگر وجود نداشت. این سلطه عقلانی شده و نظارتی بود که بر ذهن و احساسات نفوذ می کرد. البته شکی نیست که شکلی نوین از مقررات در کار است که همه چیز ما را معین می نماید. اجبار به فروش نیروی کار و جذابیت اروتیک به مثابه کالاها بر همه چیز مسلط است. اما این امر در شرایطی قرار داشت که نسبت به شرایطی که در بحران عظیم سال 1974 یا چند سال بعد در اروپا حاکم بوده بسیار متزلزل تر بود.

آدورنو در سال 1967 با بصیرتی روشن گفت که در پس مدعای اشتغال کامل ، شبح بیکاری تکنولوژیک واقع شده است. وی گفت: در عصر اتوماسیون، حتی افرادی که در مرحله فراوری قرار دارند، احساس می نمایند که به طور بالقوه اضافه و بیکار هستند. این نگاه همچنان مصداق دارد. این دیدگاه اشاره دارد به عاملی که ما را از اندیشیدن درباره اهداف و شمایل جامعه آزاد باز می دارد. می توان به صورت منفرد در برابر این امر ایستاد، اما بدون همبستگی چندان کاری نمی توان پیش برد.

دیگر عاملی که مانع اندیشیدن به جامعه ای آزاد می گردد ترکیبی است غریب از ایمان به علم و شک درباره آن، مشابه آنچه امروزه شاهدش هستیم. حقایق بناست زمینه ای غیرقابل انکار را برای داده های آماری محاسبه شده و قابل اعتماد فراهم کند. اما حقایق مفروض نیستند. آن ها حاصل فعالیت اجتماعی هستند. ساختارهایی که این فعالیت در آن ها روی می دهد تحت تاثیر سلطه اجتماعی است.

در عصر به اصطلاح پساحقیقت می توانیم ببینیم که چگونه عقلانیت، منطق فناوری و آمار ماهیتی ابزاری داشته و بدل به اسطوره می گردد. می توان به افسانه ها اعتقاد داشت، اما آن ها از آنالیز خرد انتقادی می گریزند. جو اقتدارگرایی امروز، طرد علم و روشنگری نشانه ای از دیالکتیک روشنگری است.

نظریه انتقادی میان فاکت و حقیقت تفاوت قائل می گردد. حقیقت کفایت اظهارات اجرا شده براساس فاکت ها است. از این ها گذشته، حقیقت کفایت روابط اجتماعی با ادراکی است که از جامعه داریم. اگر این انتقاد که حقیقت در رسانه های اجتماعی اعتبار خود را از دست داده معنایی داشته باشد، دلیلش این بوده که فاکت ها دیگر در این چارچوب جایی ندارند. مقاومت در برابر ایدئولوژی های مسلط قدرت هرچه بیشتر و بیشتر سیر قهقرایی به خود می گیرد، تا حدی که نه به نقد منطقی بلکه به سمت روایت های توطئه گرایش پیدا می نماید.

آدورنو زمانی نوشت: مردم آنچنان مفهوم آزادی را به بازی گرفته اند که قضیه به این سمت می رود که در نهایت به ثروتمندتر و قوی تر حق می دهند که دار و ندار ضعیف و فقیر را از او بگیرند. ایده آزادی و ایدئولوژی برای آدورنو و همچنین آلتوسر اهمیت بسیار داشت. چگونه می توان در زمانه ای که لیبرالیسم خود را پیروز نهایی دنیا و یگانه نمود آزادی و برابری می بیند، این مفاهیم را احیا کرد؟

آزادی امروزه نمونه غایی ایدئولوژی است. جنگ ها با مدعای دفاع از خود به راه می افتد. بحث بر سر آزادی بازار و رقابت است. بحث بر سر نوعی آزادی است که معنای آن برای صاحبان ابزار فراوری بسیار متفاوت از کسانی است که اگر می خواهند زندگی نمایند باید کار خود را به عنوان کالا بفروشند. آزادی تجارت شرایط کافی برای آزادی سیاسی و رهایی مردم را فراهم نمی نماید. در فلسفه سیاسی امروز، تناقض بین آزادی صوری و آزادی اجتماعی اغلب دیگر به عنوان دیالکتیک درک نمی گردد. دیگر آزادی به عنوان شرایطی متناقض یا عقب گرد تلقی می گردد. فرضیه ایدئولوژیک آزادی با تهی سازی مفهوم ایدئولوژی مطابقت دارد. به گفته آلتوسر، ایدئولوژی در مؤسسات و اشکال حیات روزمره تجسد می یابد. ما به وسیله الگوهای عملی و نهادهای تحقق یافته، از درون و خارج، کارهای موجود اجتماعی می شویم و دست به کنش می زنیم. این یادآور تز آدورنو است که می گوید ایدئولوژی به پایگاه اجتماعی رفته است. آدورنو مفهوم کلاسیک نقد ایدئولوژی را منسوخ می دانست. در سرمایه داری متاخر، دیگر احتیاجی به نظریه های پر طول و تفصیل برای مشروعیت سلطه اجتماعی نبود. سلطه بدل به چیزی چیرگی ناپذیر شده بود. غیر منطقی بودن آن واضح است، اما دیگر هیچ تلاشی برای سرنگونی آن صورت نمی گرفت. مثال آدورنو در این زمینه ناسیونال سوسیالیسم بود. این ساختار واجد ایدئولوژی جدی نبود، اما احتیاجی نیز به آن نداشت. حتی امروز می توان گفت، قدرت و سلطه نشانگر چیرگی ناپذیر بودن آن ها است. با این همه، تز آدورنو مبنی بر اینکه امروزه کنترل و بهره کشی دیگر به مشروعیت ایدئولوژیک احتیاج ندارد ، اشتباه است. می کوشم این امر را با اصلاحات بلونیا برای دانشگاه های اروپایی شرح دهم. احتیاجهای بازار توسط گروه برتلسمان [شرکت رسانه های گروهی و مطبوعاتی آلمان که با درآمد بیش از 15 میلیارد یورو در سال 2011 میلادی، رتبه دوم را در میان شرکت های رسانه ای دنیا در اختیار دارد] و سیاستمداران متمایل به این گروه به دانشگاه ها آورده شد. اما این مصوبه به سادگی الزامات را برآورده نکرد. این اصلاحات مبتنی بر توجیهی ایدئولوژیک بودند: رقابت بیشتر ایده ها، آزادی بیشتر در انتخاب محل تحصیل، ارتباط عملی تر ، ترک تحصیل کمتر و غیره. این استدلال ها آشکارا دروغین هستند. اما این موارد ضروری بودند تا معلمان دانشگاه و سیاستمداران آموزش و پرورش بتوانند خود را با یک اصلاح ساختاری که بازارها را توانمند می سازد و برای استقلال حیاتی روحیه در دراز مدت مضر خواهد بود ، تطبیق دهند.

از طرف دیگر، می توان در این مرحله درستی نظرات آدورنو را پذیرفت. برای توجیه ایدئولوژی بولونیا هیچ نظریه جامعی لازم نبود. از این نظر، شاید بتوان گفت که تز آدورنو درباره سرانجام ایدئولوژی تا حدی اشتباه است.

پیشرفت های حوزه فناوری در قرن 20 بخشی مهم از کار آدورنو و والتر بنیامین بود. با این همه، این دو متفکر در زمینه پیوند میان فناوری و فرهنگ عامه با یکدیگر اختلاف داشتند. در عصر سلطه فناوری بر تمامی عرصه های حیات بشر، چگونه می توان رابطه میان این تحولات و فرهنگ عامه را آنالیز کرد؟

آدورنو در سال های سرانجامی زندگی اش خود بدل به منتقد تز صنعت فرهنگ شده بود و آن را تا حدودی دگماتیک می دید. او در 1968، طی یک سخنرانی در فرانکفورت، گفت که پیشتر گمان می کرد که صنعت فرهنگ مردم را صورت و شکل داده و دستکم آنان را همان طور که هستند حفظ می نماید. اما در این قضیه چیزی دگماتیک و آنالیز نشده وجود دارد. این بدان معناست که نباید صرفا مدعی شد که ماهیت صنعت فرهنگ در میان توده اعمال شده است. باید میزان این امر را نیز همواره مد نظر داشته باشیم. آدورنو طی تظاهرات سال 1968 گفت که متوجه شده که نمی توان به آسانی هویت انگیختارها و ساختارهای عینی و رفتار مردم را پیش فرض قرار داد. به گفته او، نظریه انتقادی درباره فرهنگ عامه باید به صورت تجربی آنالیز کند که مردم تا چه اندازه چنان رفتار نموده و فکر می نمایند که توگویی ساوزکارهای صنعت فرهنگ به آن ها شکل داده است.

به گمان من امروزه دو خوانش از صنعت فرهنگ وجود دارد، یکی کل نگرانه و دیگری جزئی نگرانه. خوانش کل نگرانه می گوید که هیچ خارجی در کار نیست؛ هیچ قطعه هنری و کالایی فرهنگی وجود ندارد که ارزش مبادله در آن صرفا تصادفی باشد. ارزش سودمندی، یعنی تجربه زیبایی شناختی، مشارکت همزمان یا رمزگذاری مداوم، همواره تحت ارزش مبادله قرار می گیرد. علاوه بر این، در دوران شکوفایی بورژوازی، فرهنگ و آموزش نیز کالایی شدند. اما امروزه آن ها سراسر شکل کالا به خود گرفته اند. قرائت جزئی نگرانه تاکید می نماید که لزوما هر فراوریی که توسط صنعت فرهنگ به بازار عرضه می گردد کاملا منطبق بر منطق آن نیست. این که بگوییم زیبایی شناسی مقاومت اثر پیتر وایس، چیدمان های هانس هکه یا محصولات کریستوفر شلینگنزیف کاملا تحت منطق صنعت فرهنگ تعریف می شوند، اشتباه و بی معنی است. بله ، ما نمی توانیم آن ها را غیر از کانال هایی ارتباطی جز صنعت فرهنگ دریافت کنیم. اما پذیرش می تواند دقیقا آنچه را که به وسیله این کانال ها قابل انتقال نیست باز کند. حتی صنعت موسیقی و تئاتر در اروپا نیز کاملا تحت سلطه صنعت فرهنگ نیست، هرچند که به این سمت و سو گرایش دارد. بله، در تصاویر، ویدئوها، متون و فایل های صوتی که کاربران در قالب خودت انجام بده آن را می سازند شاهد سلطه فراوری اقلیدی کدها و الگوها هستیم. اما همچنین شاهد کدگذاری مجدد و پیشرفت هم هستیم. اشکال نمادین سازی و تصویرسازی اگر این فضا برای ارائه چیزهای نسبتا بدیع را نداشت نمی توانست پیروز باشد. اما همین را هم می توان نشانی از اشکال صنعت فرهنگ با اعمال خود در همه ساحت ها دانست.

با این حال، نکته این است که ارتباطات امروز کاملا کالایی شده است. منظورم این نیست که فقط وقتی از رسانه های جدید استفاده می کنیم توسط صنعت تبلیغات به گروگان گرفته می شویم. منظورم این است که ارتباطات ما خود مادی می شوند و به وسیله پلتفرم های رسانه های اجتماعی به شکل کالا در می آیند.

baham1.ir: مجله باهام: با هم سفر کنیم