سادگی، صمیمیت و بومی گرایی مهم ترین ویژگی کلانتری است - شیوا مارکت

سال ها از آن روز گذشته، روزی که برای نخستین بار همراه احمد، هراسان و گریان به راه افتادیم تا خانه حاج رحیم آقا را پیدا کنیم و از ترس و دلهره رها شویم، اما هنوز تصاویر آن کتاب با رنگ ها و طرح های ساده و دوست داشتنی اش در خاطرمان باقی مانده و هنوز شیرین کاری های میمون، مهربانی های افسر نگهبان و دلسوزی های رحیم آقای قناد را فراموش نکرده ایم.

هنوز هم در کوچه پس کوچه های پسِ ذهنمان، به دنبال خانه حاج رحیم هستیم؛ خانه ای به رنگ خاک، سرشار از پاکی و مهربانی؛ خانه ای با حوض کاشی، با شیشه های سرخ و زرد و آبی و دری چوبین با کوبه آهنین؛ خانه ای که پرویز کلانتری برایمان تصویر کرد.

پرویز کلانتری، نخستین روز از فروردین ماه 1310 در طالقان به دنیا آمده و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران درس خوانده است. آشنایی و دوستی او با همایون صنعتی زاده، رئیس دانشکده موجب شده تا به انتشارات فرانکلین راه یابد و به امریکا برود و دوره تصویرگری ببیند. او از نخستین تصویرگران کتاب کودک و نوجوان در ایران است. خبرنگاران برآن شده تا در قالب پرونده ای به مصاحبه با تصویرگران و صاحب نظران درباره آثار کلانتری بپردازد. این مجموعه، ادای دین کوچکی به تصویرگر و نقاشی است که دنیای بسیاری از ما را با هنر خود، دلنشین تر کرده است.

نوشته های کلانتری بیش از تصویرهایش مرا را شگفت زده می کند

محمدعلی بنی اسدی، نقاش و تصویرگر از جمله کسانی است که به گفته خود، همیشه نقاشی ها و تصویرگری های پرویز کلانتری را ستوده؛ مهم تر از آن، شوخ طبعی عجیب او را در آثارش، چه در تصویرهایی که ساخته و چه در نوشته هایش؛ نوشته هایی که همیشه، بنی اسدی را بسیار شگفت زده کرده است. حتی حسرت همیشگی کلانتری نیز این بوده که چرا نقاشی و تصویرگری بر نوشته های او سایه انداخته و بی گمان حق با او است زیرا در نوشته هایش، بهتر می توان به اهمیت نگاه بسیار متفاوت او پی برد.

به گفته این استاد نقاشی و تصویرگری، کلانتری توانسته همیشه انسانی ساده دل باقی بماند ودنیا را از پشت دریچه چشمان تیزبینش برای ما با ترجمانی ساده و جذاب، بدون اداهای مرسوم، به خوبی بازگو نماید؛ چه در نوشته هایش، چه در نقاشی وچه در تصویرسازی هایش. به ویژه تصویرگری هایی که پس از انقلاب در کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان به چاپ رسیدند و سبب ساز خاطرات نسلی شدند که اینک دهه سوم زندگی خود را می گذرانند و بسیاری از تصویرگران خوب امروز کشور ما از میان همین مخاطبان بالیده و رشد کرده اند با رویاهایی که از این تصاویر برای خود ساخته و اینک به گونه ای آن را در آثار خود بازتاب می دهند و این، جدا از آن آثاری است در کتاب های درسی که نسل من با آن بزرگ شده؛ آن کتاب های قطع بزرگ پنجم و ششم ابتدایی با آن تصاویرجذابی که همیشه در یاد و خاطر ما مانده است.

کلانتری به اصالت های خود پایبند بوده است

غلامرضا امامی، نویسنده و مترجم کودک و نوجوان است. او سال ها در کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان با پرویز کلانتری، دوست و همکار بوده و کلانتری را نقشی یگانه و ماندگار در تصویرگری کودک و نوجوان می داند و می گوید: تصاویر او از دو ویژگی برخوردار است؛ از یک سو به شدت ایرانی است و در هنر این خاک ریشه دوانده؛ از سوی دیگر با معیارهای هنر دنیای هماهنگ است.

نویسنده کتاب آی ابراهیم معتقد است: پرویز کلانتری تنها به ویژگی های بومی توجه نکرده او هم هنر مدرن را درک کرده هم به اصالت های خود پایبند بوده؛ تا آنجا که جمع این دو ویژگی، موجب ظهور و بروز تصویرگری چون کلانتری شده است.

به گفته امامی، شاید مهم ترین ویژگی پرویز کلانتری این است که از دنیای کودکی و شادی و بی پیرایگی آن فاصله نگرفته و به زیبایی توانسته حس خود را در قالب تصویر بر کاغذ و بوم نقش بندد و کلاغ ها و انسان ها و روستاییان و کلبه های حصیری و آسمان پرستاره و زندگی عشایر به خوبی در کارهای او نمایان است.

مترجم کتاب من خواب صلح می بینم پرویز کلانتری را در شمار نقاشانی می داند که به تصویرگری کتاب کودک روی آوردند و می گوید: سال 1320 کسانی چون علینقی وزیری و صبحی مهتدی به جمع آوری افسانه ها برای بچه ها پرداختند و نخستین کتاب های ویژه بچه ها نوشته و منتشر شد و نقاشان زبده ای چون محسن وزیری مقدم به کار برای بچه ها پرداختند. سال ها بعد، حدود سال 1345 با شکل گیری کانون پرورش فکری و روی کار آمدن ناشرانی چون فرانکلین، تصویرگری کودک و نوجوان به صورت شاخه ای مستقل درآمد.

آثار کلانتری از شخصیت او، نشات گرفته اند

سحر حقگو هم، در شمار نسل سوم تصویرگران است. او سادگی و صمیمیت را مهم ترین ویژگی تصویرهای پرویز کلانتری می داند و می گوید: او در نهایت سادگی، همه حس خود را به مخاطب منتقل می کند. بهترین مثال برای این گفته، تصویر حسنک کجایی یاکوکب خانم است. تصاویری ساده و روان که هیچ پیچیدگی در آن نیست اما با مخاطب به خوبی ارتباط برقرار می کند.

به گفته تصویرگرقصه گل مینا، کارهای کلانتری از شخصیت او، نشات گرفته اند. پرویز کلانتری، شلنگ- تخته نمی اندازد و از رنگ های تخت بهره می برد اما مخاطب خود را خیلی خوب می شناسد. این سادگی در تصویر از شخصیت او سرچشمه می گیرد. خود پرویز کلانتری بسیار زلال و مهربان و صمیمی است.

حقگو با اشاره به این که سادگی در تصویر را از کلانتری آموخته می گوید: نسل نخست تصویرگران، محمد زمان زمانی و نورالدین زرین کلک و پرویز کلانتری بودند من در شمار نسل سوم هستم. خود من سادگی را از او آموختم. ای کاش تصاویر من هم تا این اندازه به مخاطبان اصلی شان که بچه ها و خردسالان هستند ارتباط برقرار کنند.

تصویرگر مجموعه شعرآفرین به آفتاب در پاسخ به این که برخی معتقدند پرویز کلانتری به نسل بعد خود قبولاند که تصویرگری زیرمجموعه نقاشی است و نمی توان بدون دانستن و پرداختن به نقاشی به تصویرگری روی آورد، بیان می کند: در این که همه هنرها، با هم ویژگی های مشترکی دارند و از درون هنرمند برآمده اند و کسانی که هنرهای تجسمی را انتخاب می کنند باید طراحی و ترکیب بندی و رنگ را بشناسند، شکی نیست اما واقعیت این که، تصویرگری جدای از نقاشی است.

آثار کلانتری چون شعر سعدی، سهل و ممتنع است

لیدا معتمد، مدیر گروه هنری دنیای عجیب است. او هم ئدر شمار نسل سوم تصویرگران است و او هم سادگی رذا مهم ترین ویژگی کارهای کلانتری می داند. آثاری که سهل و ممتنع است. به گفته معتمد، تصاویر کلانتری در عین سادگی، پر از معنا و مفهوم است و با هر مخاطبی با هر گروه سنی و هر میزان درک هنری، به خوبی ارتباط برقرار می کند.

معتمد، تصاویر پرویز کلانتری را با شعر سعدی مقایسه و بیان می کند: ویژگی هر دو در سهل و ممتنع بودن است. تصاویر کلانتری ساده به نظر می رسد اما در عین سادگی، از طراحی و ترکیب بندی بسیار قوی و منسجمی برخوردار است و تنها یک هنرمند حرفه ای می تواند این گونه عمق و سادگی را درهم آمیزد.

تصویرگر من حرفی دارم که فقط شما بچه ها باور می کنید با اشاره به اینکه تصویرهای کلانتری به ما در رسیدن به فضایی که در ذهن خود ساخته ایم یاری می کند، می گوید: وقتی متنی را می خوانیم، در ذهن خود فضاسازی می کنیم و جالب اینکه تصویرهای پرویز کلانتری کامل کننده متن است و ما را در رسیدن به ان فضا یاری می کند.

معتمد، استفاده از رنگ های تخت را یکی دیگر از ویژگی های تصویرسازی پرویز کلانتری می داند و می گوید: رنگ های او تخت هستند یعنی استاد کلانتری از سایه و روشن بهره نمی برد؛ طرح هایش خاص خود او و بسیار ایرانی است. به این معنی که کلانتری تن شخصیت ها لباس محلی نمی پوشد و از هیچ کدام از نشانه های ظاهری چون آدم ها و لباس هاشان و آداب و رسوم و غذاهاشان استفاده نمی کند اما هم نقاشی ها و هم تصویرهایش به شدت بومی است و حال و هوای ایرانی دارد.

تصاویر کلانتری، بی واسطه با مخاطبان اصلی خود ارتباط برقرار می کند

سیروس آقاخانی، نقاش، تصویرگر و استاد دانشگاه است. او هم، چون لیدا معتمد و سحر حقگو و غلامرضا امامی، سادگی را مهم ترین ویژگی تصاویر پرویز کلانتری می داند و می گوید: نگاهی سرراست و به دور از صناعت های تصویری در کارهای کلانتری به چشم می خورد. عناصر و نشانه های تصویری با کمترین دخل و تصرف و تنها با کاستن تُن های رنگی و افزایش درخشندگی رنگ ها، حاصل شده است.

تصویرگر کتابزال و سیمرغ با اشاره به یکی از کتاب های عباس یمینی شریف که از سوی کلانتری تصویر شده، بیان می کند: در پلنگ یکه تاز، فرم های زنده نما با رنگ های شاد، فضایی صمیمی آفریده است. درختان و گیاهان با شکلی نسبتا نقش گونه و رنگ هایی درخشان، شکلی باورپذیر پیدا کرده اند. کوه ها چون موجی در تلاطم و بی قرارند تا گرمی لبخند خورشید را در فضا پراکنده کنند.

سیروس آقاخانی به نمونه های دیگری از تصویرسازی های پرویز کلانتری و ارتباط متن و تصویر با یکدیگر اشاره و بیان می کند: در کتاب خانه باباعلی هم بدون آن که عنصری زائد و تزئینی را مشاهده کنیم، شاهد تلاش بی وقفه مردان، زنان، دختران، پسران و جانوران تا انتها کتاب هستیم. ارتباط نوشته و تصویر در این کتاب منسجم تر است. در باغ دوستی فرم ها خلوص و سادگی بیشتری پیدا می کنند اما متن طولانی کتاب، ارتباط خود را با تصویر قطع کرده است.

به گفته تصویرگر کتابپیامبری از کنار خانه ما رد شد، شاید برای تصویرگر امروز، آثار پرویز کلانتری که چندان نشانه ای از تجربیات مدرن و جست وجوگری ها در عرصه فرم و رنگ، فضاهای خیال انگیز و هراس آور و دراماتیک ندارد، چندان وجدآور نباشد و او را که امروز بی قرار و تشنه هیجانات هنرمندانه و فضاهای غیرمتعارف است، راضی نکند اما صاف و سادگی بچه هاه آثار کلانتری، لااقل با مخاطب اصلی خود، یعنی کودک، رابطه ای بی واسطه و قطعی برقرار می کند.

آقاخانی، نگاه پرویز کلانتری را فاقد تکلف می داند و معتقد است: کلانتری نه تنها در تصویرگری که در نقاشی هایش نیز به اصل سادگی وفادار است. کارهای او روان، صمیمی و بومی است. او ایران و آداب و رسوم ایران را به تصیر می کشد. شاید به این خاطر است که کارهایش تا این اندازه با مخاطب ارتباط برقرار می کند.

به گفته این تصویرگر، بهترین کارهای پرویز کلانتری، تصاویر او برای کتاب های عباس یمینی شریف است و از حق نگذریم تصویرگری های او با روح اثار یمینی شریف، همخوانی بیشتری دارد. زیرا این نویسنده کودک و نوجوان هم به عدم کاربرد هرگونه صناعت و لفاظی ادبی که موجب مخدوش شدن معنای اثر شود، اعتقاد کامل داشته است.

مهم ترین آموزه کلانتری به تصویرگران پس از خود: نقاشی بر تصویر تقدم دارد

جمال الدین اکرمی، منتقد و پژوهشگر تصویرگری است. او، پرویز کلانتری را در شمار نقاشانی می داند که به تصویرگری کتاب کودک روی آوردند و می گوید: سال 1320، جریان تازه ای در ادبیات کودک ما شکل گرفت و بسیاری از نقاشان مطرح آن دوره چون محسن وزیری مقدم و نورالدین زرین کلک و علی اکبر صادقی و فرشید مثقالی و محمدزمان زمانی به تصویرگری کتاب های کودک پرداختند.

نویسنده کتاب کودک و تصویر به تاریخچه هنر نقاشی و همچنین تصویرگری اشاره و بیان می کند: اگر به گذشته هنر ایران برگردیم می بینیم هرجا تصویر هست ادبیات هم حضور دارد برای مثال، ابیات و داستان های شاهنامه با تصویرگری همراه است اما در روزگار کمال الدین بهزاد و شکل گیری مکتب هرات، نقاشی به هنر مستقلی تبدیل و از ادبیات جدا شد و این استقلال در زمان کمال الملک به اوج خود رسید.

به گفته اکرمی، سال 1345، تعدادی از تصویرگران چون پرویز کلانتری و نورالدین زرین کلک و غلامعلی مکتبی و محمد زمان زمانی برای گذراندن یک دوره شش ماهه به آمریکا رفتند و با برگشت به ایران به تصویرگری کتاب های درسی برای بچه ها پرداختند. کلانتری بیشتر داستان ها و کتاب های فارسی را تصویر می کرد. برای مثال تصویرگری حسنک کجایی از اوست و زرین کلک و زمان زمانی بیشتر روی کتاب های تاریخ و جغرافیا متمرکز بودند.

نویسنده کتاب کودک و دنیای نقاشی هایش، به این که پرویز کلانتری، بنیان گذار سبک واقعگرایی بچه هاه است اشاره و بیان می کند: مرتضی ممیز، پیش از کلانتری و در تصویرگری برای کتاب های انتشارات امیرکبیر به واقعگرایی توجه کرده بود اما پرویز کلانتری در تصویرگری برای بچه ها به سادگی و واقعگرایی توجه کرد و با درک حس و حال بچه هاه به تصویرگری برای آنان پرداخت. کارهای کلانتری جز ساده و بچه هاه بودن، یک ویژگی دیگر هم دارد و آن، این که کلانتری رنگ را در والرهای رنگی نمی بیند. رنگ ها در آثار او تخت و یک دست است. پیراهن آبی که پرویز کلانتری نقاشی می کند، سایه روشن ندازد. اصلا سایه- روشن با فرشید مثقالی به تصویری کتاب کودک و نوجوان راه یافت.

اکرمی یکی از مهم ترین تاثیرات کلانتری بر نسل بعد خود را مقدم بودن نقاشی بر تصویرگری می داند و می گوید: پرویز کلانتری به نسل بعد خود قبولاند که تصویرگری زیرمجموعه نقاشی است و نمی توان بدون دانستن و پرداختن به نقاشی به تصویرگری روی آورد. به گفته او شلوغی که در کار تصویرگران امروز دیده می شود در کار کلانتری نیست. همچنین تصاویر او زیبا و حسی است و با مخاطب ارتباط برقرار می کند. او ادبیات کودک را می فهمد و خود دستی بر قلم دارد و خیلی خوب می نویسد.

افسوس که پرویز کلانتری زود از بدنه کتاب کودک جدا شد. بی گمان اگر این اتفاق نمی افتاد پرویز کلانتری می توانست جریان تصویرگری را چه در کتاب های درسی و چه در کانون پرورش فکری هدایت کند. شاید بچه ها امروز هم چون بچه های دیروز با تصویر هنرمندی که سادگی و صمیمیت، مهم ترین و برجسته ترین ویژگی کارش بود، بیشتر و بهتر ارتباط برقرار می کردند.

گزارش از زهره نیلی

مجله کوروش بزرگ: وبلاگ خبری، تاریخی و تحلیلی