سفال جرجان گنجینه ای رو به احیا - شیوا مارکت

سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایع دستی جهانست و باید گفت ساخت سفال در ایران سابقه ای طولانی و درخشان دارد و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص این سرزمین که در محل تقاطع تمدن های باستانی و راستا کاروان های مهم واقع شده بود، تقریباً در هر بخشی از ایران در زمان های مختلف ساخت سفال رواج داشته و یکی از این نقاط سفال شهر باستانی جرجان است که با قدمتی کهن به دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی برمی گردد.

آنالیز آثار به دست آماده از بخش هایی از جرجان قدیم، نوید یک فضای بسیار پیشرفته کارگاهی و تنوع تکنیکی در حوزه سفالگری را می دهد و از سفال این شهر تاریخی که خرابه های آن اکنون در سه کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس محل کاوش و مطالعه باستان شناسان است به عنوان گنجینه ای خفته در خاک با قدمتی کهن نام برده می گردد که گویای گذشته روشن و پررونق هنر سفال در این منطقه است.

شهر صنعتی باستانی

به گفته مدیر پایگاه شهر باستانی جرجان، عبدالمجید نورتقانی، این شهر باستانی را می توان در زمره شهرهای صنعتی قلمداد کرد که در سطح منطقه ای با شهرهای نیشابور، ری و آمل رقابت داشته که دلیل این امر رشد فزاینده کارگاه های آجرپزی، سفالگری، فلزکاری و شیشه گری بوده که در کاوش های باستان شناسی کشف شده است.

او می گوید: تحقیقات باستان شناسی نشان می دهد شکل گیری و توسعه کارگاه های صنعتی در کنار معابر اصلی شهر و رونق و درخشش بخش های صنعتی جامعه، بازخورد مؤثری در بین اقشار هنرمند و اصناف به وجود آورده و موجب فعالیت بیشتر مالی آنان شد که این امر در پیچیدگی فناوری فراوریات سفالگری شهر به وضوح قابل مشاهده است.

مدیر پایگاه شهر باستانی جرجان افزود: جرجان به گواه یافته های سفالی یکی از مراکز فراوری سفال زرین فام بوده که به دلیل داشتن لعاب طلایی از شاهکارهای فناوری در تاریخ صنعت و هنر سفالگری به حساب می آید و سبک سفالینه های زرین فام جرجان شهرت جهانی دارد.

او اعلام کرد: سفال جرجان زینت بخش بعضی از موزه های جهان شده و قرارگرفتن سفال های این شهر در ویترین موزه های جهان اعتبار خاصی به این موزه ها بخشیده است.

کوشش برای احیای سفال جرجان

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس، مریم آق آتابای، در این خصوص گفت: با توجه به پیشینه تاریخی شهر جرجان در بحث سفالگری که جزو یافته های باستان شناسان هم محسوب می گردد و با هدف احیای سفال جرجان، از هنرمندان متخصص و صاحب نظر این رشته دعوت کردیم تا با حضور در خانه سفال جرجان بر روی فنون این صنعت کار نمایند.

او افزود: ایجاد سایت موزه در شهر باستانی جرجان در جوار امامزاده یحیی بن زید (ع) و راه اندازی کوره های سفال پزی اکتشافی در باستان شناسی های اجرا شده در این سایت موزه می تواند برای جذب توریست و گردشگر مؤثر باشد و همچنین زمینه حضور سفالگران حرفه ای برای انجام کارهای پژوهشی را فراهم کند.

آق آتابای تأکید کرد: در حال پیگیری هستیم تا در کمیته برنامه ریزی شهرستان از محل اعتبارات سال 99، زمینه ایجاد سایت موزه جرجان فراهم گردد.

راه اندازی خانه سفال جرجان

متخصص حوزه سرامیک و سفالگری و مسئول خانه سفال جرجان، سید حسین طباطبایی نژاد، در خصوص راه اندازی خانه سفال در شهرستان گنبدکاووس گفت: راه اندازی خانه سفال جرجان در آینده ای نزدیک با همکاری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس می تواند به فرایند فعالیت آزمایشگاهی و ساخت قطعاتی برای شناسایی فرمولاسیون بدنه و لعاب ها به عنوان زیرساخت های اساسی حوزه سفال باهدف احیا و گونه شناسی سفال این شهر باستانی یاری کند.

او اساس نام گذاری این کارگاه تخصصی سفالگری به عنوان خانه سفال جرجان را راه اندازی یک برند دانست و گفت: کوشش می کنیم با دعوت از صاحب نظران و دانشجویان رشته های مختلف حوزه صنایع دستی مثل باستان شناسی و سرامیک برای استفاده از تجهیزات و امکانات این کارگاه، بتوانیم کارهای تحقیقاتی درستی در حوزه سفال منطقه انجام دهیم.

مسئول خانه سفال جرجان، توضیح داد: حرکت در راستا احیای سفال جرجان با توجه به تنوع تکنیکی و گستردگی کار، در زمان کوتاه نتیجه بخش نیست، اما امیدواریم اگر به درستی پیش رود در سال های آینده بتوانیم به نتایج خوب موردنظر در حوزه برندسازی سفال جرجان دست یابیم.

او با اشاره به این نکته که فعالیت ها احیای سفال جرجان در شروع راه است، تأکید کرد: در ابتدا ضروری است مطالعات جدی تری در بحث فراوری سفال داشته باشیم، تنوع سفال منطقه را بشناسیم، تعیین کنیم کدام نوع می تواند امروز صندلی کاربردی و کدام نوع صندلی تزیینی پیدا کند و آنها را به صورت نمونه احیا کنیم، ممکن است این سفال به یک سوغاتی از شهر جرجان تبدیل گردد یا بتوانیم در چند قسمت فعالیت کنیم.

بازسازی نقش و نگارهای قدیمی

کارشناس و صنعتگر صنایع دستی گنبدکاووس، مریم علی اکبری هم دراین ارتباط گفت: سفالینه های جرجان با نقش و نگار، لعاب و مواد اولیه خاص یکی از رشته های صنایع دستی بسیار قدیمی استان گلستان و این شهرستان است که برای حفظ پیشینه این رشته نیازمند احیا و شناساندن آن به مردم هستیم و این امر جز با بازسازی نقش و نگارهای قدیمی سفالینه های جرجان محقق نمی گردد.

او ادامه داد: میراث فرهنگی گنبدکاووس باهدف بازسازی و احیای نقش و نگارهای سفالینه های جرجان قرار است به زودی خانه سفال جرجان را افتتاح کند که راه اندازی این محل در نمایش سفالینه های آن دوران در عصر کنونی مؤثر است تا مردم به جای مراجعه به کتاب، با چشم خود این اثر هنر دست را مشاهده نمایند.

کارشناس و صنعتگر صنایع دستی گنبدکاووس اعلام کرد: هنرمندانی که درزمینه سفال کار می نمایند می توانند با استفاده از ظرفیت کارگاه تخصصی سفال جرجان و هنر خود، سفالینه های جرجان قدیم را بازسازی نموده و در معرض دید عموم قرار دهند.

شهر باستانی جرجان که بر اساس کشفیات باستان شناسی، سفالگری با مردم آن عجین بوده، واقع در سه کیلومتری غرب مرکز شهرستان 350 هزارنفری گنبدکاووس و در جوار مرقد مطهر یحیی بن زید (ع)، یکی از شهرهای مهم قرون اولیه اسلامی به حساب می آید که بر اساس نوشته جغرافی نویسان چون اصطخری و ابن حوقل با شهرهای معروفی مانند ری و نیشابور قابل مقایسه بوده است.

به گفته کارشناسان، بیش از صدها محوطه و تپه باستانی در این شهر وجود دارد که تنها بخش اندکی از آنها شناسایی شده و داده ها و یافته های باستان شناسی نشانگر آن است که این منطقه تمامی شرایط لازم برای تداوم فرهنگی را تا دوران اسلامی داشته و کشف سفالینه های مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد و عصر آهن در محدوده شهر جرجان و در حاشیه رودخانه گرگان رود، شاهدی بر این مدعاست.

شهر جرجان یکی از بلاد معتبر در دوره های سامانیان، آل زیار و سلجوقیان بوده که براثر حملات مغول ها در 617 هجری قمری از بین رفته است. این شهر بر روی ویرانهی شهری از دوران پارتی و ساسانی با وسعتی در حدود 1200 هکتار ساخته شده است و ازلحاظ معماری شهرسازی بسیار پیشرفته بوده است.