رضاشاه: قشون من عالی ترین قشونی است که امروز در دنیا می توان نشان داد! - شیوا مارکت

به گزارش گروه سیاسی خبرنگاران، رضاشاه پهلوی رضاشاه در تاریخ 4 مرداد 1323 پس از چندسال تبعید و آوارگی در ژوهانسبورگ فوت کرد. سید امیر مکی پژوهشگر تاریخ معاصر به بهانه سالمرگ رضاشاه، نگاهی به اتفاقات سوم شهریور سال 1320 که منجر به اشغال ایران از سوی متفقین و تبعید رضاشاه شد انداخته است.

متن زیر مشروح یادداشت سید امیر مکی است:

تا پایان سال 1319 اوضاع ایران آرام بود و با توجه به گذشت بیش ازیکسال و نیم از جنگ دنیای دوم همچنان خبری از ناامنی در ایران نمود نداشت، اما سیر حوادث و رویداد ها به مراتب سریع تر از حد انتظار انگلیسی ها بود. در نخستین هفته فروردین سال 1320 نیرو های آلمانی، بلغارستان، یونان و یوگسلاوی را اشغال کردند. در اردیبهشت ماه نیرو های مشترک آلمان و ایتالیا در شرق مدیترانه مستقر شدند.

هیتلر که مصمم بود به محض آمادگی نیروهایش به شوروی حمله کند دیگر در تشویق روس ها برای حمله به ایران شور و شوقی از خود نشان نمی داد. در چنین اوضاع و احوالی بود که گروهی از عناصر طرفدار آلمان در عراق دست به کودتایی زدند که باعث شد امکان دستیابی هیتلر به نفت خلیج فارس را بیشتر کند و از همان زمان، حضور آلمانی ها در ایران بسیار زبانزد متفقین شد و بنا به نوشته جواد عامری کفیل وزیر امور خارجه ایران، انگلیسی ها از خرداد ماه 1320 درباره حضور کارشناسان آلمانی در ایران مذاکراتی را آغاز کردند، آنچنانکه دولت ایران بصورت مداوم به کنندگان سیاسی انگلستان، شوروی و آمریکا اطمینان خاطر می داد که فعالیت ژرمن های شاغل در ایران زیر نظر پلیس ایران واقع شده است و کنترل کامل صورت میگیرد.

اما در روز اول تیرماه 1320 برابر با 22 ژوئن 1941 ارتش آلمان در میان ناباوری دنیایان به خاک اتحاد جماهیر شوروی حمله کرد که در پی آن ایرانیان بسیار شاد و خوشنود شدند، چون همیشه احساس ترس و نا امنی داشتند که بنا به نوشته گلشائیان وزیر دارائی وقت: ایرانی ها که سال ها از مظالم روس و انگلیس دل خون بودند، حمله آلمان به روسیه را به فال نیک گرفتند و اگر اغراق نگوییم قسمت اعظم مردم باسواد از این پیشامد شاد بودند. حتی در کلوپ ایران در شب دوم تیرماه، مقارن حمله آلمان به شوروی یکی از آقایان وکلا در آن روز تمام مهمانان را به شام دعوت کرد و همه به سلامتی هیتلر شربت نوشیدند. در میدان سپه هم نمی دانم که به دستور چه کسی عصر ها بلندگو گذارده بودند و اخبار پیشرفت آلمان ها را پخش می کردند و مردم گروه گروه جمع می شدند و با شادی و دقت به اخبار گوش می دادند...

و، اما درمیان تبلیغات گسترده متفقین، انگلستان چنین وانمود می کرد که ستون پنجم آلمان در ایران مستقر شده و فعالانه در حال توطئه چینی و جاسوسی است که شاخص ترین نماد تشکل و فعالیت تبلیغاتی آلمان ها در ایران، اجتماعات ایشان در قهوه خانه (Brown House) در تهران در خیابان قوام السلطنه قلمداد می شد و انگلیسی ها معتقد بودند که ستون پنج آلمان ها در ایران زمینه ورود و پیشروی آلمان ها در ایران را مهیا می سازند، اما تمام موارد مذکور تنها بهانه جویی قلمداد و صرفا به جهت اشغال ایران صورت می گرفت، آنچنانکه در یک جلسه محرمانه کابینه جنگ انگلستان در تاریخ 4 اوت 1941 میلادی (13 مرداد 1320 شمسی) طبق گزارش سازمان های ضد جاسوسی، در مورد خطر یک کودتا توسط اتباع آلمانی در ایران به این نتیجه رسیدند که: در ایران آلمان ها بدون دخالت مستقیم نظامی و اشغال این سرزمین در موقعیتی نخواهند بود که کودتائی را به انجام برسانند؛ و در ادامه این گزارش آمده است که دخالت نظامی آلمان در موقعیت کنونی غیر ممکن است، چرا که ترکیه اجازه عبور به سربازان ارتش آلمان از خاک ترکیه به سوی ایران را نخواهد داد.

خبرگزاری ژاپن در 14 تیرماه 1320/5 ژوئن 1941 به استناد خبر های رسیده از آنکارا، رم، نیویورک، استانبول و برلین گزارش داد که دولتین انگلستان و شوروی قصد دارند ایران را بصورت منطقه نفوذ خود به اشغال درآورند. انگلستان نیرو های خود را از راه ایران به قفقاز بفرستد و مهمات جنگی مورد نیاز شوروی را نیز از طریق بندر بوشهر و بندرعباس به شوروی حمل کند.

بنا به خاطرات احمد امیر احمدی اولین سپهبد ایران، رضا شاه گمان می کرد که ارتش ایران قادر است با هر نیروی مهاجم خارجی مقابله کند: در اوائل مرداد 1320 مانوری در تپه های ازگل داده شد. برای شاه چادر مخصوصی افراشته بودند. امرای لشگر نیز افتخار حضور شاه را داشتند. شاه غرق مسرت بود و هر آن با تلفنگرام عملیات قسمتی را مخابره می کردند، می خواند و قاه قاه می خندید. یک تلفنگرام از گروهان اول دانشکده افسری رسید، شاه بینهایت شاد شد و پس از خواندن، تلفنگرام را به من که نزدیکش بودم دادند که بخوانم .... شاه می گفت: قشون من عالی ترین قشونی است که امروز در دنیا می توان نشان داد....

حمله به ایران در روز سوم شهریور 1320/25 اوت 1941 با برنامه ای از پیش تعیین شده صورت گرفت و در عین حال که خیلی سریع و آسان تحقق یافت، تهاجم نیرو های انگلیس و شوروی از جنوب و شمال صورت رسمی و جدی به خود گرفت آنچنانکه تا سال 1324 یعنی تا پایان جنگ ادامه یافت و مردم بزرگوار ایران مظلومانه در این آتش جنگ و اشغال سرزمین خود واقع شدند.

انگلیسی ها که از طریق جاسوسان خود در دربار و تمامی سازمان های سیاسی و نظامی کشور رخنه و رسوخ نموده بودند، کاملا مطمئن بودند که در پی مصاحبه های محرمانه رضاشاه و علی منصور با اشترانس اروین اتل وزیر مختار آلمان نازی، ایرانی ها روش تاخیر، انتظار و تعلل را تا روشن شدن نتیجه فتوحات آلمان در خاک اتحاد جماهیر شوروی در پیش گرفته اند که خود باعث خشم بیشتر دول اشغالگر شد.

چنانچه تصمیم برای حمله به ایران و اشغال درازمدت آن بسیار سریع و در کمتر از یکماه اتخاذ شده و شاید یکی از بهترین سند های آن نیز، یادداشت های سرریدر بولارد می باشد که در تاریخ 6 اوت 1941/15 مرداد 1320 نوشته است: بیش از یکهفته پیش داستانی سر از آمریکا درآورده است که نیرو های انگلیسی قصد حمله به ایران را دارند و هواپیما های انگلیسی میخواهند تهران را بمباران کنند، مگر اینکه دولت ابران همه آلمانی ها را اخراج کنند

بولارد به گونه ای داستان و شایعه فوق را اعلام نموده بود که تنها در طول دوهفته بعد داستان مذکور به واقعیت پیوست و بر آن اساس به طرف روسی خود نیز از سست بودن ارتش ایران اطمینان داده بود که شوروی را نیز راضی به هجوم به ایران کرد تا شاید هرچه سریعتر به اهداف خود برسند.

اما سوال بزرگ درچگونگی بدست آوردن اطلاعات انگلیسی ها در این تسخیر بزرگ، کسب اخبارمحرمانه و داخلی حکومت و دولت ایران است؟

انگلیسی ها در درون دربار، دولت و بویژه ارتش ایران، عوامل نفوذی وفاداری داشتند که با آگاهی کامل از خصوصیات بروکراتیک ارتش، وسواس رضاشاه در رسیدگی به همه جزئیات و کم دانشی نظامی او و اینکه هرگز دوره ستاد جنگ ندیده است را کاملا واقف و آگاه بودند و برخلاف آنچه که سال های طولانی عنوان شده که ارتش رضاشاه از لحاظ وسائل زرهی و حمل و نقل در تنگنا بوده است، در واقع اینطور نبوده و دلیل اصلی آن، عدم اطمینان رضاشاه به فرماندهان خارج از مرکز و بخصوص مناطق مرزی و ضعف عمده در نقاط حساس کشور و به خصوص مرز های آبی کشور دیده میشد.

توپخانه هویتزر قدرتمند آلمانی و تمرکز تعداد زیادی تانک در تهران خود از نقاط ضعف ارتش و تمرکز گرائی ادوات جنگی و زرهی در آن زمان بود.

اما شرایط نیروی هوایی رضاشاه نیز تعریفی نداشت آنچنانکه هواپیما های کهنه ساخت کشور های مختلف اروپائی و خریداری شده از انگلستان و هواپیما های دوباله مونتاژ شده در کارخانه شهباز ضعف دو چندانی برای ایران داشت که از نظر قدرت تقابل هوایی با هواپیما های خارجی بسیار ابتدائی و نامطلوب بود، آنچنانکه تعدادی هواپیما های آمریکائی تازه خریداری شده از نوع اتوهاوک در جنوب ایران در صندق های باز نشده خاک میخوردند و در اسکله های بندر شاهپور (امام خمینی) و خرمشهر انبار شده بودند که دقیقا با طولانی شدن زمان تحویل آن ها به ایران تنها چند هفته پیش از شهریور 20 به ایران رسیده بود، اما کارشناسان آمریکائی خلف وعده نموده و جهت راه اندازی آن ها به ایران نیامدند و خود نیز کارشناس اجرائی در واحد نیروی هوائی نداشتیم.

آنچنانکه چند روزقبل از سوم شهریور (در 30 مرداد 1320) سرریدر بولارد دیپلمات استعمار پیشه انگلیسی در یک یادداشت کوتاه اینچنین مینویسد: شرایط عمومی بازار ایران در کمال شگفتی، آرام است، ساکنان تهران در مجموع آرام هستند، برخی فکر میکنند تقاضا های ما و آماده باش ارتش ایران همه بلوف است و دیگران فکر میکنند، هرچه بشود (اوضاع) بهتر میشود.

جواد عامری کفیل وزارت خارجه بامداد سوم شهریور 1320 را اینطور بیان میدارد که: بامداد سوم شهریور بود. تازه روشنایی خفیفی در گوشه افق پیدا شده که تلفن منزل من زنگ کشید و .... ازآن طرف سیم آقای منصور الملک نخست وزیر بود که از من خواست همین الساعه به ملاقات ایشان بروم تا به اتفاق به محلی برویم ... طی چند لحظه مصاحبه نخست وزیر جریان ملاقات خود را با سفرای روس و انگلیس به من که کفیل وزارت خارجه بودم شرح داد و اضافه نمود که باید برای عرض گزارش خدمت اعلیحضرت برویم ... شاه به محض مشاهده نخست وزیر و کفیل وزارت خارجه پرسید: هان! بگوئید باز چه خبر است؟ آقای منصور چند جمله بعرض رسانید که طبق اظهار سفرای روس و انگلیس قشون متفقین بیطرفی ایران را نقض نموده و از مرز ها گذشته اند. شاه بطرز فوق العاده محسوسی ناراحت شد با مشت روی میز آبنوس کوبید و در حالی که رنگ چهره اش تغییر نموده بود فریاد زد: چرا! علت این عمل چیست؟ ما که با این ها همه جور به مسالمت رفتار نموده ایم دیگر چه میخواهند؟

رضاشاه باور نمی کرد متفقین قصد برکناری از سلطنت وی را داشته باشند. یورش ناگهانی انگلیسی ها و روس ها برای او غیر مترقبه بود، او به انگلستان بسیار اعتماد داشت و نمی توانست خود را توجیه کند که چه اتفاقی در پیش است و می بایست خلع از سلطنت شود، آنچنانکه در همان روز دست به دامان دولت آمریکا شد و نامه ای تحقیر آمیز به روزولت رییس جمهوری آمریکا نوشت که:

حضرت فرانکلین. د. روزولت

رئیس جمهوری ابالات متحده آمریکا - واشنگتن

البته از حوادث اخیر ایران که قوای انگلیس و روس بدون اخطار قبلی غفلتا از مرز های این کشور عبور و به تصرف نقاط و بمباران عده زیادی از شهر های باز و بی دفاع ایران مبادرت ورزیده اند خاطر آن حضرت آگاه شده است. عنوان سابق روس و انگلیس، نگرانی از وجود عده ای آلمانی در ایران بود که اطمینان داده شد به زودی از این کشور میروند. در این صورت هیچ جای نگرانی برای آن ها باقی نمانده و به هیچ وجه بر من معلوم نیست به چه علت این اقدامات تجاوزکارانه متشبث شده و بدون ملاحظه شهر های ما را بمباران میکنند.

در این موقع لازم می دانم به استناد اعلامیه آن حضرت مبنی بر مساعدت و تقویت اصول عدالت بین المللی و حفظ حقوق آزادی ملل، از شما تقاضا می نمایم که به این قضیه که برای ایران پیش آمده و یک کشور بیطرف و صلح جو را که هیچ منظوری جز حفظ آسایش و اصلاح امور داخلی خود ندارد دچار مصائب جنگ میسازد متوجه نموده تا با اقدامات موثر نوع پرورانه خود در رفع این تجاوزات مساعی لازم مبذول فرمایند.

با امتنان از توجهات خیرخواهانه آن حضرت احساسات صمیمانه خود را تقدیم مینمایم.

آنچنانکه چهار سال تمام مردم ایران فدای جاه طلبی و زیاده خواهی او، دربند مسلم حضور اجنبیان در کشور و مملکت خود شدند و تا حد ذلت و خواری تمام، گذران زندگی را در 4 سال اشغال اجنبی به سر رساندند؛ و پایان افسانه رضا پهلوی (رضا ماکسیم، رضا شصت تیر، رضا قزاق و سردار سپه) به پایان رسید و صبح روز 25 شهریور 1320 با سرافکندگی فراوان و دستور مستقیم متفقین از سلطنت استعفا داده و ظهر همان روز به سمت اصفهان، سپس کرمان، بندرعباس و راهی دیار غربت گشت و جزیره موریس را در اجبار مطلق به جان پذیرفت، آنچنانکه نفوذ دول استعماری بیش از پیش در تار و پود ایران زمین نمود پیدا کرد و این بود پایان اطمینان به دول خارجی و بازکردن در های این مرز و بوم به روی اجنبی و اطمینان بی حدو حصر به دیگران در ازای تکیه بر مردمان خاک خویش.

اشرف پهلوی در برگ هایی از خاطرات خود نوشته است که:

اگر یک صدا از میان مردم به نفع پدرم برمی خاست انگلیسی ها در تصمیم خود دائر بر عزل پدرم تجدید نظر میکردند.

اشغال ایران را به دست متفقین می توان آغاز دوره ای پرتنش در تاریخ کشور دانست و پیامد های عمده و تلخ این اشغال، عبارت بودند از: پایمال شدن تمامیت ارضی و حاکمیت سیاسی کشور، روی کار آمدن دولت های دست نشانده، دخالت بیگانگان در مسائل سیاسی و مالی کشور، پیدایش احزاب سیاسی وابسته به غیر و گوناگون، آشفته شدن فضای سیاسی کشور، پشتیبانی بیگانگان از روی کارآمدن جمهوری آذربایجان و کردستان، قحطی و گرانی عمومی، تحمیل خسارت های مختلف جانی، مالی و حیثیتی به ملت، ورود مهاجران جنگی (لهستانی ها) به کشور که افزون بر افزایش مسائل قحطی، زمینه شیوع برخی بیماری ها را هم فراهم آورد.

و، اما در خدمت جنگ درآمدن اجباری ایران، تمام امکانات حمل و نقل زمینی، هوایی و دریایی ایران، بیگاری کشیدن از نیرو های کار ایران با پرداخت کم ترین دستمزد، به یغما رفتن منابع نفتی کشور، اعمال شدن سیاست های استثمارگرانه پولی مهاجمان و تحمیل مخارج ارتش اشغالگر و هزینه های کمک رسانی به شوروی بر ملت ایران، کاهش درآمد های گمرکی در اثر توقف واردات به کشور، غیرعملی بودن جمع آوری مالیات ها به علت هرج و مرج در سراسر کشور، فشار های مالی ناشی از تورم، انتشار اسکناس فاقد پشتوانه و تولید تورم مالی روزانه را مضافا بر ایران و ایرانیان تحمیل نمود و اینچنین بود پایان پرده آخر و آغاز سناریو و تراژدی جدید دیگری که از پیش مهره چینی شده و نمود نمایش مدرنی از ساختار سیاسی پهلوی دوم را رقم زد.

مجله واحدی: مجله واحدی: مجله گردشگری و مسافرتی